Сафари раиси чумҳури Точикистон ба Кобул

 Раиси чумҳури Точикистон дар садри як ҳайати олирутбаи давлатй ба Афғонистон сафар ва бо мақомоти аршади ин кишвар дидору гуфтугуҳо анчом дод.Ҳарчанд дафтари раёсати чумҳури Точикистон боздиди Эмомалй Раҳмон аз Кобулро як сафари расмй эълом кард, аммо ин сафар ғайримунтазира ва бидуни иттилоъои қаблй сурат гирифт.Хамроҳхон Зарифй, вазири умури хорича, Шералй Гул, вазири энержй ва саноеъ, Олим Бобоев, вазири ҳамлу нақл аз чумлаи ҳамроҳони раиси чумҳури Точикистон дар ин сафар буданд.

 Дар поёни дидори мақомоти ду тараф, панч санади ҳамкорй дар бахшҳои мухталиф ба имзо расид.Ҳамчунин раисони чумҳури ду кишвар ёддошти ҳусни тафоҳум ба имзо расонданд.Эмомалй Раҳмон, раиси чумҳури Точикистон дар конфронси матбуотии муштарак бо ҳамтои афғони худ бо ишора ба захоири фаровони гидруэнергетикй дар кишвараш, ҳамкориҳои ду кишвар дар бахши энержиро дорои аҳамият тавсиф ва таъкид кард, боясти роҳкорҳои муносиб барои тавсаъаи беш аз пеши ҳамкориҳо дар ин бахш пеш гирифта шавад.Раҳмон афзуд, сохти хатҳои интиқоли барқ аз Точикистон ба Афғонистон ва Покистон ин имконро фароҳам хоҳад кард, ки кишварҳои минтақа бо неруи барқи арзон таъмин шаванд ва ҳамгаройи дар минтақа бештар амалй шавад.Раиси чумҳури Точикистон ҳамкориҳои амниятии ду кишвари дустро дар шароити кунунии минтақа ва чаҳон пураҳамият арзёбй кард ва гуфт: "Мо ҳамкории наздик ва доимии сохторҳои амниятй, марзй ва низомии ду кишварро амри зарурй медонем.Тақвияти марзи муштараки мо ба тули тақрибан 1400 километр ба унвони марзи дустиву ҳамкорй, барои амният ва суботи ҳам кишвари шумо ва ҳам кишвари мо аҳамияти ҳаётй дорад...Амният ва суботи шумову мо мафҳуми тавъам аст ва чудонашаванда."

 Имзои санадҳои чадид миёни Кобул ва Душанбе баёнгар аз азми чидди сарон ва масъулони ду кишвар чиҳати тавсаъа ва таъмиқи ҳамкориҳо мебошад, аммо ин амр ниёзманди суботу амнияти пойдор дар Афғонистон ва масъулиятшиносии мақомоти ҳарду кишвар мебошад.

 Равобити Точикистон ва Афғонистон ба унвони ду ҳамсоя реша дар аъмоқи таърих дорад, аммо дар марзбандиҳои чадид ин ду кишвар дар поёни қарни 20 ва ба дунболи касби истиқлоли Точикистон аз Шуравии собиқ, равобити худро бар асоси муқаррароти чадид ба роҳ монданд. Дар соли 2001 ва дар пайи суқути давлати толибон дар Кобул равобити ду кишвари ҳамзабон вориди марҳалаи чадиде шуд ва дар ҳамин сол Точикистон сафорати худро дар Кобул ифтитоҳ кард.Аз ин ба баъд ҳамкориҳои Душанбе - Кобул бо касби чанбаҳои густурдатаре, бахшҳои мухталиф, аз чумла, тичорат, сармоягузорй, кишоварзй, ҳамлу нақл, омузиш, фарҳанг ва ... фаро гирифт.Бо ин ҳол ба ду далели аслй: адами амният дар Афғонистон ва заъфи иқтисоди Точикистон - ин ҳамкориҳо ҳеч вақт дар ҳадди интизорот ва тавақуъоти мардумони ду кишвар набудааст.Аммо сарфи назар аз ин Точикистон, ки дорои муштаракоти фаровоне бо Афғонистон аст, дар бозгашти суботу оромиш ба ин кишвар аз ҳеч талоше дареғ накардааст. Ба навбати худ Кобул дар замони чанги таҳмилии шаҳрвандй дар Точикистон (солҳои 1992-1997), зимни пазиройи аз даҳҳо ҳазор паноҳандаи точик, тамоми тавони худро ба кор гирифт, то тарафҳои рақиби точикро ба якдигар оштй диҳад ва сулҳро ба сарзамини Точикистон бозгардонад. Аввалин тавофуқи давлат ва мухолифони точик дар Хустдеҳи Афғонистон дар соли 1996, аз чумлаи маворидест, ки масъулони афғон дар ростои поён додан ба даргириҳо дар Точикистон, анчом доданд. Дар замони ишғоли Афғонистон тавассути низомиёни кишварҳои ғарбй ба баҳонаи мубориза ба терроризми байналмилалй, Точикистон дар ҳадди тавони худ дар чиҳати таваққуфи низоъҳо дар хоки Афғонистон ва фароҳам намудани заминаи хуручи неруҳои бегона аз ин кишвар, иқдомҳо анчом додааст.

 Бо ин ҳол сафари Эмомалй Раҳмон ба Афғонистон баъди панч соли сафари қаблии вай анчом шудааст, аммо тайи ин муддат Ҳомид Карзай, раиси чумҳури Афғонистон ва дигар мақомоти аршади давлати Кобул борҳо ба Душанбе сафар кардаанд.Мақомоти радаҳои мухталифи точик низ диду боздидҳое аз Афғонистон доштанд, ки тайи онҳо санадҳои зиёде дар чиҳати тавсаъаи ҳамкориҳо миёни ду кишвар ба имзо расидааст.Ҳарчанд имзои санадҳо дар бахшҳои иқтисодй аслитарин дастовардҳои сафари раиси чумҳури Точикистон ба Кобул маҳсуб мешавад, аммо замони анчоми ин сафар, ки бо вуқуъи нооромиҳо дар шарқи Точикистон ва овозаҳо дар мавриди убури чангчуёни ифротй аз хоки Афғонистон ба қаламрави Точикистон ҳамзамон будааст, тасдиқе бар ин дидгоҳ аст, ки нигарониҳои амниятй муҳаррики сафари Раҳмон ба Кобул будаанд. Қарори маълум дар даргириҳои ахири неруҳои низомии Точикистон бо афроди мусаллаҳ дар дарраи Рашт, даҳҳо нафар аз низомиёни омузишдидаи артиш кушта ва ду болгарди низомй мунҳадим шуд. Ин шикаст барои низомиёни артиши Точикистон ғайриқобили пешбинй буд.Албатта рузҳои ахир иттилооте дар бораи кушта шудани теъдоди зиёде аз афроди мусаллаҳ дар дарраи Рашт ва бозгашти суботу амният ба ин минтақа мунташир шуд, бо ин вучуд давлати Душанбе аз он бим дорад, ки убури чангчуён аз Афғонистон боиси тақвияти чабҳаи ниманизомиёне гардад, ки дар манотиқи душворгузари дараи Рашт паноҳ бурдаанд.Аз ин ру руи ин масъала бо тарафи афғони тавофуқ шуд, ки дар ҳифозат аз марзҳои муштарак бештар ҳамкорй намоянд. Барқарории суботу амният дар Афғонистон ин имконро фароҳам хоҳад кард, ки ҳамкориҳо миёни се кишвари форсизабон дар ҳамаи заминаҳо густариш ёфта, дасти бегонагон аз дахолат дар умури давлатҳои минтақа кутоҳ гардад.Дар ҳамин росто таъкиди Теҳрон бар хуручи низомиёни фароминтақайи аз хоки Афғонистон ва вогузории тамоми умур ба афғонҳо бештар аҳамият пайдо кардааст.Сафари раиси чумҳури Точикистон низ талоше дар ҳамин чиҳат аст, то аз ин тариқ ва бо кумаку пуштибониҳои Чумҳурии Исломии Эрон битавонад аз бунбасти нақлиётй, ки Узбакистон барояш эчод кардааст, раҳойи ёбад.

Фурудгохи Айнй ва муборизоти дипломатй

 Ҳамрохон Зарифй, вазири корҳои хоричаи Точикистон дар як нишасти хабарй дар шаҳри Душанбе гуфт, миёни Русия ва Точикистон дар мавриди тарзи баҳрабардории Маскав аз фурудгоҳи низомии "Айнй", музокирот чараён доранд.Дар ин нишасти хабарй, ки рузи 18 октябр доир гардид, вазири корҳои хоричаи Точикистон ба манзури он чй ворид накардани халал ба раванди музокирот унвон кард, аз ироаи тафсилот дар ин замина худдорй намуд.

 Албатта то ин дам хабару гузоришҳои мухталифе дар мавриди сарнавишти фурудгоҳи "Айнй" тавассути расонаҳои мухталиф мунташир шуда буд ва нуктаи муштарак дар ин иттилоот он буд, ки сухан аз эҳтимоли вогузории фурудгоҳи мазкур ба Русия мерафт. Зеро Русия беш аз ҳар қудрати дигаре дар Осиёи Марказй, аз чумла дар Точикистон нуфуз дорад ва дар сиёсатгузориҳои давлатҳои ин минтақа ба ҳар навъе манфиатҳои Кремл дар назар гирифта мешуд. Дар ин миён хабарҳое низ дар мавриди музокирот миёни Точикистон, Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ва Ҳиндустон дар мавриди истифода аз фурудгоҳи "Айнй" мунташир шуда буд.
 Фурудгоҳи низомии "Айнй" дар замони Шуравй дар ғарбй пойтахти Точикистон сохта шуда буд.Баъди касби истиқлоли Точикистон ин фурудгоҳ чандон мавриди истифода қарор надошт ва бисёре аз бахшҳои он ғайрифаъол шуда буданд. Рузи 3 сентябри соли чорй баъд аз анчоми умури таъмиру бозсозй тавассути мутахассисони ҳйндй, ин фурудгоҳ дубора ба таври расмй мавриди баҳрабардорй қарор гирифт.Акнун аз фурудгоҳи мазкур тамомии анвоъи ҳавопаймоҳои низомй ва борбарй бидуни истисно, метавонанд истифода кунанд ва ин як имтиёзи ин фурудгоҳ аст. Фурудгоҳи "Айнй" мутаалиқ ба вазорати дифоъи Точикистон мебошад.Он чй ба таъмиру бозсозии фурудгоҳи "Айнй" тавассути мутахассисони ҳиндй бармегардад он аст, ки Деҳлй ин иқдомро дар идомаи рақобатҳои низомии худ бо рақиби суннатиаш - Покистон, анчом дод.Покистон тайи солҳои охир дар бахши ҳамкориҳои низомй бо Точикистон пешрафтҳое касб кард ва Ҳиндустон низ даст ба иқдом шуд ва қарордодоҳое дар чиҳати тавсаъаи ҳамкориҳои низомй бо Точикистон имзо намуд. Тармиму бозсозй ва тачҳизонидани фурудгоҳи низомии "Айнй" аз чумлаи бахшҳои ҳамкориҳои низомй миёни Душанбе ва Деҳлии нав мебошад.
 Дар соли 2009, дар замоне ки ҳануз корҳои таъмиру бозсозии фурудгоҳи "Айнй" идома дошт, Анатолий Сердюков, вазири дифоъи Русия дар нишасти матбуотй дар шаҳри Душанбе ба хабарнигорон гуфт:дар сурати оғози баҳрабардории мучаддад, ба эҳтимоли қавй аз фурудгоҳи "Айнй" Точикистон ва Русия ба таври муштарак истифода хоҳанд кард. Аммо бо гузашти беш аз як моҳ аз оғози фаъолияти фурудгоҳи Айнй, ҳануз ҳеч ҳавопаймои русй дар он мушоҳида нашудааст.
 Масъалаи марбут ба баҳрабардорй аз фурудгоҳи "Айнй" дар сатҳи олй миёни Маскав ва Душанбе тобистони гузашта дар Сочй, миёни Димитрий Медведев ва Эмомалй Раҳмон, райисони чумҳури ду кишвар мавриди баррасй қарор гирифт.Ҳарчанд ҳеч тафсилоте дар бораи тавофуқи тарафҳо дар ин замина мунташир нашуд, аммо маълум буд, ки масъала ба баррасиҳои бештар тавассути коршиносони ду тараф вогузор шуд. Баъд аз оғози ба истилоҳ чанг алайҳи терроризм тавассути кишварҳои ғарбй ба саркардагии Амрико дар Афғонистон, аҳамияти фурудгоҳи "Айнй" беш аз ҳар замони дигаре афзоиш ёфт. Аммо Русия беш аз ҳар кишвари дигаре ниёз ба ин фурудгоҳ пайдо кард, то битавонад ҳузури низомии худ дар минтақаро бештару беҳтар тасбит кунад. Ин ниёз ба вижа дар пайи тағйир дар қарордодҳои низомй миёни Русия ва Точикистон, ки бар асоси он ҳавопаймоҳои низомии Русия аз фурудгоҳи Душанбе ба фурудгоҳи "Кант" дар Қирғизистон мунтақил шуданд, ошкортар шуд. Дар айни ҳол дар фурудгоҳи Душанбе неруҳои ҳавойии Фаронса чойгир ҳастанд ва ҳавопаймоҳои низомй ва борбарии Амрико ва Олмон барои сухтгирй ва идомаи парвоз ба Афғонистон, аз ин фурудгоҳ истифода мекунанд.

Масъалаи баҳрабардорй аз фурудгоҳи "Айнй" миёни Русия ва Точикистон дар ҳоле мавриди баррасй қарор дорад, ки бино бар пояи иттилоъи бархе аз сойтҳои интернетй, Саидмуъмин Ятимов, раиси кумитаи амнияти миллии Точикистон рузи 14 октябр ба таври ғайримунтазира ба Маскав сафар ва бо мақомоти русй гуфтугуҳое анчом додааст.Дар ин музокирот авзоъи амниятй дар шарқи Точикистон дар меҳвар қарор доштааст, аммо табии аст, ки масъалаи фурудгоҳи "Айнй" низ матраҳ шудааст.Зеро Русия мехоҳад дар чорчуби муқаррароти Паймони амнияти чамъй аз ин фурудгоҳ ба таври ройгон истифода кунад ва ҳавопаймоҳои чангии худро дар ҳамин фурудгоҳ мустақар кунад. Русия дар айни ҳол барои пойгоҳи низомии худ дар Душанбе ва воҳидҳои низомии воқеъ дар вилояти Хатлон ҳеч маблағе ба Точикистон пардохт намекунад. Аммо акнун Точикистон мехоҳад барои истифода аз фурудгоҳи "Айнй" ичорабаҳо дарёфт кунад. Душанбе ва Маскав дар шароите масъалаи баҳрабардорй аз фурудгоҳи "Айнй"ро мавриди баррасй қарор додаанд, ки барои дастёбй ба аҳдофи хеш ҳар кадом нуқоти заъф ва қувватҳое дар ихтиёр доранд.Маскав қабл аз ҳама мехоҳад аз нооромиҳои шарқи Точикистон ба унвони аҳрами фишор бар давлати Душанбе, кор гирад ва масъаларо ба нафъи худ ҳал ва ҳаққи истифодаи ройгон аз фурудгоҳи "Айнй"ро касб кунад.Дар ин миён дигар барги барандаи Русия таваққуфи вагонҳои Точикистон дар қаламрави Узбакистон аст.
 Точикистон низ ба хубй медонад, ки хоҳишмандони истифода аз фурудгоҳи Айнй кам нестанд ва ин фурудгоҳ дар айни ҳол барои Русия аз чй арзише бархурдор аст. Ба илова, барои Душанбе рушан аст, ки Маскав мехоҳад ба ҳар қимате ки шуда, дар масъалаи фурудгоҳи "Айнй" бар рақибони ғарбии худ пируз ояд. Бо ин ҳол дастёбй ба ҳадафҳои хеш барои ҳар як аз тарафҳо, ниёз ба дипломатияи қавй дорад.Он чй дар ин робита ба тарафи Точикистон бармегардад он аст, ки дипломатияи Душанбе то кунун дар набарди сиёсй бо Русия корномаи шоистае надоштааст ва қариб дар ҳама маворид тарафи гузашткунанда будааст.

Чосусони хоричй дар Точикистон

 Рузномаи амрикойии "Нью Йорк тайм" аз фаъолиятҳои чосусии Иёлоти Муттаҳидаи Амрико дар Точикистон парда бардошт.Ба навишатаи ин нашрия хадамоти чосусии Иёлоти Муттаҳидаи Амрико дар бисёре аз кишварҳо, аз чумла дар Точикистон дар чорчуби тарҳи мубориза бо тероризм иқдомоти чосусии худро густариш додааст."Нью Йорк тайм" тазаккур додааст, чосусй тавассути ҳавопаймоҳои бидуни сарнишин ва неруҳои кучаки вижа анчом мешавад.Бино ба навиштаи ин рузнома аз сентябри соли 2009 фаъолиоятҳои чосусии Амрико дар Точикистон тақвият шудаанд. Албатта густариши фаъолиятҳои чосусии кишварҳои мухталиф дар Точикистон ҳарфи чадиде нест, дар гузашта мақомоти точик борҳо аз боздошти чосусони хоричй дар ин кишвар иттилоияҳо мунташир намуда буданд.Дар давраи солҳои 2003 - 2009, замоне ки равобит миёни Тошканд ва Душанбе ба сардй гароид, дар ду кишвари Узбакистон ва Точикистон боздошт ва мучозоти чосусони якдигар ба як руйдоди маъмулй табдил шуд.Тайи ин муддат даҳҳо шаҳрвандони ду кишвар бо иттиҳоми чосусй боздошт ва равонаи зиндон шуданд.Аммо ҳеч гоҳ Тошканд ва Душанбе ҳозир нашуданд дар ин замина мавқеи расмии худро эълом кунанд.Дар ҳоле ки сохторҳои амниятии узбак умдатан точирон ва соҳибкорони точикро ба унвони чосус боздошт ва мучозот мекарданд,дар Точикистон аъзои чунбиши исломии Узбакистон ва бештар аъзои ҳизби таҳрир ба унвони чосус муаррифй мешуданд. Дар бораи боздошти чосусони хоричй дар Точикистон гузоришҳо камтар мунташир мешуд, аммо ахиран раиси чумҳури Точикистон дар ин маврид ошкоро сухан гуфт. Эмомалй Раҳмон дар поёни моҳи август тайи сафар ба устони Хатлон дар дидор бо мардум аз фаъолиятҳои чосусии кишварҳои хоричй дар Точикистон сухан ба миён овард ва гуфт "чосусони хоричй бо муллоҳо ва фарзандони мо кор мекунанд ва мо тамошобин ҳастем". Ин суханон дар шароите гуфта шуданд, ки фазои амниятй ва иттилоотии Точикистон таҳти таъсири фирори 25 зиндонй аз боздоштгоҳи кумитаи амнияти миллии ин кишвар қарор дошт.Бо гузашти 10 руз аз замони вуқуи ин ҳодиса,тамоми талошҳои марбут ба шиносии маҳалли буду боши фирориён ва боздошти онҳо бенатича буд. Ба илова, мавзеъгирии ачибу ғариби мақомоти амниятии точик ва ҳозир нашудани онҳо ба саволу чавоб бо хабарнигорон, чомеи ин кишварро дастхуши овоза ва тахмину гумонҳои мухталиф кардааст, ки ҳеч як дар чорчуби суботу амнияти ин кишвар набудаанд. Сенарияе, ки мақомоти точик аз фирори зиндониён ва барномарезони ин чиноят муаррифй карданд, зимни бармало кардани заъфи иттилорасонии ин мақомот, нотавонии онҳоро дар идора намудани ин ҳодиса нишон дод.Баъд аз ин ин ақида тақвият шуд, ки фирори зиндониён ҳаргиз бе кумак ва ҳамоҳангии масъулони зиндон сурат нагирифтааст. Ҳамин мавзуъ суханони раиси чумҳури Точикистонро дар мавриди густариши фаъолиятҳои чосусии кишварҳои хоричй тақвият кардааст.Аммо нуктаи чолиб дар мавзеъгириҳои ахири раиси чумҳури Точикистон он буд, ки Эмомалй Раҳмон ин суханонро баъд аз дидор ва гуфтугу бо Димитрий Медведев, ҳамтои руси худ дар Сочй баён кард.Қарори маълум, Точикистон хотироти хубе аз музокирот дар Сочй надорад, зеро дар ҳамин чо буд, ки соли 2004 Маскав дар мавриди ҳузури низомиёнаш дар Точикистон ва истифода аз пойгоҳҳои низомии ин кишвар, мавзеи худро ба Душанбе таҳмил кард.Ин бор низ чузъиёти чандоне аз гуфтугуҳои Раҳмон ва Медведев мунташир нашуд, аммо аз мавзеъгириҳои раиси чумҳури Точикистон бармеояд, ки ҳамкориҳои ру ба рушди Точикистон бо кишварҳои мухталиф, ба вижа кишварҳои исломй, аз чумлаи мавзуъҳои мавриди баррасй миёни тарафайн будааст. Точикистон ҳамчун кишвари мустақил ва дар ростои бароварда намудани ниёзҳои худ, бо пеш гирифтани сиёсати чандсамтй, ҳамкориҳо бо кишварҳои мухталиф , аз чумла кишварҳои исломиро тавсаъа дод.Ин амр дар ҳоле бештар густариш ёфт, ки Русия бо ҳимояти ошкор аз манофеи Узбакистон дар баҳси сохтани неругоҳҳо, Точикистонро ба ҳошияи сиёсатҳои осиёимиёнагии худ ронд.Аммо, бо ин вучуд ба назар мерасад, Маскав ҳозир нест ба роҳатй аз он чй ки "минтақаи суннатии нуфузи худ" меномад, даст бикашад.Бо таваччуҳ ба ин эҳтимол меравад раиси чумҳури Русия норизоятиҳои Маскав аз наздикшавии Душанбе бо кишварҳои исломй ва дигар рақибони Русияро ба давлати Душанбе гушзад карда бошад.

 Ин дидгоҳ дар ҳоле тақвият мешавад, ки ахиран расонаҳои русй бо доман задани фаъолиятҳои таблиғотй, бо ҳар баҳонае аз ташдиди фаъолиятҳои гуруҳҳои мазҳабй дар Точикистон гузоришу таҳлилҳои мухталиф ба табъ расонданд. Он гуна илқо мекарданд, ки Точикистон дар остонаи табаддулоти мазҳабй қарор дорад. Ин як риволи шинохташуда дар сиёсатҳои Маскав аст, ки қабл аз ҳар иқдоме аз тариқи расонаҳо чавсозй мекунад ва дар чиҳати таҳмили дидгоҳи худ ба ин ё он чомеъа ниҳояти талошро ба харч медиҳад. Бо ин ҳол он чй ба ташдиди фаъолиятҳои чосусии маҳофил ва кишварҳои мухталиф дар Точикистон бармегардад, амре бархоста аз рақобати қудратҳо барои нуфуз дар минтақаи стротегии Осиёи Марказй мебошад.Ҳатто бархе аз коршиносон фирори мармузи 25 зиндонй аз боздоштгоҳи кумитаи амнияти миллии Точикистонро ба ҳамин мавзуъ нисбат медиҳанд, ки ба манзури бочгирй аз давлати Эмомалй Раҳмон сурат гирифтааст.

 Аммо мавзуе ки дар ин фароянд руи он таъкид мешавад, шеваи амалкард ва мавзеъгирии раиси чумҳури Точикистон дар қиболи руҳониён ва фаъолиятҳои динии мусалмонони ин кишвар аст.Суханони исломситезонаи мақомоти олирутбаи точик дар ҳоле садо медиҳанд, ки имрузҳо аз тариқи шабакаҳои мухталифи телевизиони ин кишвар филми хуччатие аз даргириҳои панчсолаи ин кишвар ба намоиш гузошта шуда, дар он ҳамин қишри руҳонй омили аслии чанги шаҳрвандй муаррифй мешавад.Ин ҳамзамонй, ки дар доирахое таъсиргузории расонаҳои русй ва ҳосили фишорҳои Маскав таъбир мешавад, ин ақидаро тақвият мекунад, ки доираҳое дар дохил ва хоричи Точикистон даст ба кор шудаанд, то зимни ба ҳам задани суботи ин кишвар, хадафхои худро ба роҳатй дунбол кунанд.

Иттиҳоди кишварҳои форсизабон

  Дар пайи ҳушдори Чумҳурии Исломии Эрон, давлати Тошканд теъдоде аз вагонҳои Точикистонро ба истилоҳ аз ҳабс озод кард.Садҳо вагони дорои масолеҳи сохтмонй, маводи ғизойи, сузишворй ва тачҳизот барои неругоҳи "Сангтуда- 2" ба қаламрави Точикистон расиданд ва аз чумла фаъолиятҳо дар тарҳи муҳими неругоҳи "Сангтуда-2" аз сар гирифта шуд. Мақомоти эронй дар шарҳи ҳушдори худ ба Узбакистон гуфтанд, ки ин корро барои ҳимоят аз манофеи Точикистон анчом доданд.Дар ҳушдори Теҳрон ба Тошканд гуфта мешуд, ки дар сурати идомаи монеътарошй дар убури вагонҳои Точикистон аз қаламрави Узбакистон, Эрон тронзити мошинҳо ва вагонҳои Узбакистон ва қаламравашро маҳдуд хоҳад кард.Ин ҳушдор қасри ҳубобии худхоҳиҳои мақомоти узбакро ба ларза даровард ва ба онон ёдовар шуд, ки дар дунёи имруз ҳануз неруҳое ҳастанд, ки аз ҳақ ва адолат пуштибонй мекунанд ва дар баробари зулму қонуншиканиҳо қад алам мекунанд.
 Бидуни иғроқ, ин иқдоми башардустона ва навъдустонаи Чумҳурии Исломии Эрон бори дигар қудрат ва чойгоҳи Эронро ба унвони кишвари таъсиргузор дар муодилоти байналмилалй, ба намоиш гузошт. Аз суи дигар, бори дигар собит шуд, ки таъсиси Иттиҳоди кишварҳои форсизабон дар вазъияти кунунии минтақа ва чаҳон,як амре ичтинобнопазир аст.Зеро нигоҳе ба мавқеияти се кишвари форсизабони Афғонистон, Эрон ва Точикистон ба хубй нишон медиҳад, ки имруз ин кишварҳо дар баробари як чанги эъломнашуда ва табъизҳои золимона қарор гирифтаанд.Ишғоли Афғонистон тавассути неруҳои низомии кишварҳои ғарбй ба саркардагии Амрико ба баҳонаи мубориза бо терроризм, таҳмил кардани фишорҳои бе ҳадду марз бар Эрон ба баҳонаи талош барои сохти силоҳи атомй ва муҳосираи иқтисодии Точикистон ба баҳонаи харобии роҳи оҳани Узбакистон, ҳама баёнгар аз он аст, ки неруҳои бадхоҳ сафарбар шудаанд, то бо ҳар роҳи мумкин форсизабононро аз равнақу пешрафт ва шукуфойи боздоранд.
 Дар ин миён Чумҳурии Исломии Эрон бештар мавриди фишорҳои Ғарб қарор дошт.Бо барқарории низоми Чумҳурии Исломй дар сарзамини Эрон дар соли 1979, дунёи истикбор дар як чабҳаи воҳид дар муқобили ин низоми навпо сангар гирифт.Нахустин зарба ба манзури аз байн бурдани Чумҳурии Исломии Эрон, таҳмили як чанги 8 сола ба ин кишвар буд.Дар соли 1980 режими баъсии Ироқ таҳти сарварии Саддом Ҳусейн бо таҳрики Амрико ва дигар қудратҳои султачу ба Эрон ҳамла кард, аммо миллати эрон дар як чанги нобаробар, бар душмани қудратманди худ, ки мавриди ҳимоятҳои густурдаи қудратҳои Шарқу Ғарб буд, пируз шуд.Ин пирузии Чумҳурии Исломй фақат бар Ироқи баъсй набуд, балкй пирузии як низоми навпои исломй бар чаҳони истикбор буд.Гузашта аз ин тайи беш аз 30 сол баъд аз пирузии инқилоби исломй, Эрон мавриди таҳримҳои беадолатона қарор гирифт.Аммо бар хилофи интизороти душманони Эрон, ин кишвар на танҳо аз ин таҳримҳо осебе надид, балкй ин иқдом боис шуд миллати эрон дар бисёре аз бахшҳо ба худкафойи даст ёбад. Имруз Эрон дар бисёре аз бахшҳои санъатй, илмй, фановарй, кишоварзй, нонотекноложй, пизишкй ва ... дар мақоми аввали Ховари Миёна қарор дорад.Ба иборати дигар, ҳамин таҳримҳо боис шуд, то Эрон бо такя ба зарфият, имконият, дониш ва тавонойиҳои худ, аз вобастагй ба кишварҳои хоричй раҳо шавад.Дар шароити кунунй ин тачрибаи Эрон метавонад намунаи ибрати муносиб барои Точикистон бошад.Дар ҳоле ки вобастагиҳои энержй ва иртиботй ба кишварҳои ҳамсоя, латмаи зиёде ба пешрафту тараққии Точикистон ворид мекунад, фаъол кардани зарфиятҳои дохилй ва чустани роҳҳои бурунрафт аз ин вазъ метавонад заминаи рушду пешрафти Точикистонро фароҳам кунад.Дар ин миён сохтани роҳҳои иртиботй ба хорич ва берун аз қаламрави Узбакистон дар авлавият қарор дорад, амре ки Чумҳурии Исломии Эрон барои амалй шудани он эъломи ҳамкорй намудааст. Бо чунин руйкарде метавон гуфт, таъсиси Иттиҳоди кишварҳои форсизабон як заруратест, ки бархоста аз манофеи муштарки се кишвари Афғонистон, Эрон ва Точикистон мебошад.Албатта дар ин замина то имруз иқдомҳои зиёде сурат гирифтаанд ва ҳануз дар даҳаи 90 милодй дар нишасти сечонибаи оқоён Рафсанчонй, Раббонй ва Раҳмонов дар шаҳри Душанбе, нахустин гуфтугуҳо дар ин замина сурат гирифтанд.Аммо, акнун шароити имрузи минтақа ва чаҳон эъчоб мекунад, ки се кишвари дорои забон, дин, фарҳанг ва таърихи муштарак дар ҳифзи арзишҳо ва манофеи муштараки худ бештар кушо бошанд.Барои ин се кишвар собит шуда, ки дар чиҳати ҳифзи манофеи худ ба умеди дигарон буданд чуз зиён ва гирифториҳои бештар, ҳосиле ба ҳамроҳ нахоҳад дошт.Ба вижа дар пайи хорич кардани Эрон аз довталабии узвият дар Созмони ҳамкории Шонгҳой, ҳимоятҳои ошкори Маскав аз манофеи Тошканд дар масоили гидроэнергетикии Осиёи Марказй ва иқдомоти Ғарб барои музокира бо гуруҳ Толибон дар Афғонистон, собит шуд, ки як Иттиҳоде барои се кишвари форсизабон зарурй аст.Албатта метавон бидуни ташкили созмон ё ниҳоде низ ҳадафҳои худро дунбол кард, аммо ташкили Иттиҳод масъулиятҳо ва вазифаҳоро мушаххастар бозгу мекунад. Бо таваччуҳ ба тавоноиҳои билқувваи Эрон дар бахши иқтисодй ва ниёзҳои мубрами Точикистон ва Афғонистон ба ҳамкорй ва кумакҳои иқтисодй таъсиси як ниҳоде дар ростои тавсаъаи ҳамкориҳои иқтисодй миёни Теҳрон-Кобул-Душанбе метавонад оғозе муносиб дар шаклгирии Иттиҳод бошад. Дар ин замина баҳори соли 2008 вазирони хоричаи се кишвари форсизабон дар Душанбе ба тавофуқҳои аввалия даст ёфтанд. Тачрибиёт ва пешрафтҳои Эрон дар бахши иқтисод ва манобеи саршори табиъии мавчуд дар Афғонистон ва Точикистон, ҳамчунин мавқеъияти чуғрофиёйии ин се кишвар, ояндаи дурахшоне аз ҳамкориҳои иқтисодиро замонат медиҳад.
 Дар ин миён набояд нодида гирифт, ки таъсиси Иттиҳоди кишварҳои форсизабон мухолифони сарсахти худро дар минтақа ва берун аз он дорад.Аз чумла, Русия ба унвони меросхури Шуравй, ба ҳеч вачҳ намехоҳад ҳар гуна иттиҳод ё созмоне бе мушорикати у дар ин қаламрав шакл гирад.Маскав чунин иқдомеро хилофи манофеи худ дар минтақа медонад, зеро аз густариши нуфузи Эрон дар минтақаи стротргии Осиёи Марказй бим дорад. Монеътарошй дар роҳи узвияти Чумҳурии Исломии Эрон ба Созмони ҳамкории Шонгҳой, ки хорич аз иродаи Маскав набуда, дар ҳамин росто қобили арзёбй аст.Аз суи дигар Иёлоти Муттаҳидаи Амрико низ мухолифи ташкили иттиҳоди се кишвари форсизабон аст, чунки Вашингтон мехоҳад бо ҳар роҳи мумкин Эронро дар инзиво қарор диҳад ва аз густариши нуфуз ва чойгоҳи Теҳрон дар минтақа ва чаҳон пешгирй кунад.Музокироти низомиёни амрикойии мустақар дар Афғонистон бо Толибон ва барномаҳои мушорикат додани онон дар идораи давлати Кобул, ҳамчунин афзоиши кумакҳои мухталифи Вошингтан ба Душанбе, аз ҳамин зовия қобили тааммул аст.
 Аз суи дигар монеъаҳои дохилии мавчуд дар бархе аз ин кишварҳои форсизабонро низ набояд нодида гирифт.Аз чумла ҳануз бархе доираҳо дар Душанбе аз он ҳарос доранд, ки наздикии беш аз ҳад бо Эрон мучиби тақвияти исломгаройи дар чомеъа шавад.Чунин ақидаҳои воҳй аз чумлаи сабабҳоест,ки Точикистонро дар аз миён бардоштани раводид бо Эрон сардаргум кардааст.То ҳануз роҳандозй нашудани шабакаи телевизионии форсизабонон далели дигари вучуди бархе ихтилофи дидгоҳҳо мебошад, ки сарони се кишвар дар талошанд ҳарчй сареътар онҳоро рафъ кунанд.
 Сарфи назар аз ин ҳама, сарони се кишвари форсигу борҳо дар нишастҳои худ таъкид кардаанд, ки ҳамкориҳои онон ба ҳеч вачҳ алайҳи ҳеч кишваре нахоҳад буд ва дар ростои тавсаъа ва таҳкими ҳамгароиҳои ҳарчй бештар дар минтақа сурат мегирад. Амре ки кишварҳои минтақаро аз вобастагиҳо ба қудратҳои судчуи фароминтақайи раҳо хоҳад кард. Аз суи дигар дар дунёи имруз таъсиси иттиходияхо ба як амре маъмулй табдил шудааст ва кишвархо дар ростои бароварда намудани ниёзхои худ иттиходияхо таъсис мекунанд. Иттиходияи Аврупо, Иттиходияи араб, Иттиходи туркзабонхо ва.. аз хамин чумлаанд.

Чаро Аҳмадинажод ба Душанбе омад?

 Маҳмуди Аҳмадинажод, раиси Чумҳури Исломии Эрон баъд аз ширкат ва суханронй дар "Конфаронси ҳамкорй ва таҳкими эътимод дар Осиё" дар Истонбули Туркия, бомдоди 9 июн ба Душанбе омад, то дар дигар нишасти байналмилалй ҳузур ёбад. Раиси чумҳури Эрон танҳо мақом дар чунин сатҳе буд, ки дар конфронси байналмилалии "Об барои ҳаёт" дар шаҳри Душанбе ширкат намуд. Суханронии Маҳмуди Аҳмадинажод дар ин нишаст, ки бо ташаббуси Точикистон ва пуштибонии Созмони миллали муттаҳид дар чорчуби барномаи рушди ҳазора баргузор шуд, дорои паёме муҳим ба аҳли нишаст ва ҳамаи чаҳониён дар мавриди чиддй гирифтани масъалаи истифода аз об буд. Оқои Аҳмадинажод беадолатиҳо ва суиистифодаҳои қудратҳои султачу аз масоили муҳими дунёи имруз, аз чумла баҳрабардорй аз манобеии обиро зулм ба башарият унвон кард. Раиси чумҳури Эрон гуфт: "Камбуди об ва оби муносиб, дар манотиқе аз чаҳон дар нуқтаи буҳрон аст ва бар асоси бархе пешбиниҳо дар оаянда об аз чолишҳои муҳими чаҳонй хохад буд... Мутаассифона давлатҳое, ки сирфан манофеи ширкатҳо ва ашхос ва аҳзоби хосро мадди назар доранд ва суд ва қудрати ҳаддиаксарй ҳадафи онон аст, ҳуқуқи соири миллатҳо ва ҳуқуқи умумии инсониро қурбонй мекунанд".

 Суханони раиси чумҳури Эрон дар нишасти мазкур мавриди истиқболи густурда қарор гирифтанд. Аммо нуктаи чолиби таваччуҳ дар сафари Маҳмуди Аҳмадинажод ба Душанбе, тарзи пушиши хабарии он дар расонаҳои минтақа ва хорич аз он буд. Нашрияҳои вобаста ба қудратҳои чаҳонй талош карданд ин гуна илқо кунанд, ки сафар ба Точикистон ҳосили дар инзивои байналмилалй қарор гирифтани Эрон буд. Ин нашрияҳо бо такрори иддаоҳои бе появу асос матлабхое бар зидди барномаҳои суломези ҳастайии Чумҳурии Исломии Эрон ба табъ расонда, тасвиби тарҳи таҳримҳои чадид алайҳи Теҳрон дар Созмони милали муттаҳидро як зарбае чиддй ба Эрон тавсиф карданд. Аммо раиси чумҳури Эрон ҳануз дар соатҳои аввалияи тасвиби ин таҳримҳо бо қотеият таъкид кард:"Тасвиби қатъномаи чадид бар алайҳи миллати Эрон ғайри қонунй аст ва ҳеч арзишу эътиборе назди миллати Эрон нахоҳад дошт, чаро ки судури ин қатънома бар хилофи тавофуқоти байналмилалй дар заминаи табодули сухт аст”. Маҳмуд Аҳмадинажод зимни суханрониаш дар Душанбе, иқдоми Созмони миллал дар тасвиби таҳримҳо алайҳи кишварашро дастмоли истифодашуда номида гуфт: "Аз чапу рост алайҳи мо қатънома содир мекунанд, вале пашизе арзиш надоранд. Ин қатънома мисли дастмолест, ки истифода шудааст”. Сарфи назар аз фазосозиҳои расонаҳои фурсатталаб, сафари Маҳмуди Аҳмадинажод ба Точикистон, дорои ин паём буд, ки Чумҳурии Исломии Эрон дар рузҳои сахту душвор ва мароҳили ҳассос дустони худ, ба вижа кишвари ҳамзабону ҳамдин ва ҳамфарҳангу ҳамтаърихи Точикистонро танҳо нахоҳад гузошт. Оқои Аҳмадинажод дар ин робита гуфт: "Точикистон ва Эрон пайвандҳои амиқи таърихй ва фарҳангй доранд, ин пайвандҳо аз як ҳуввият ва аз як фарҳанг аст.Равобити мо бисёр хуб ва дар ҳоли густариш дар ҳамаи заминаҳо, дар ҳамаи самтҳо аст ва ҳеч маҳдудияте вучуд надорад. Ман ва оқои Раҳмон ду бародар ва ду дустe ҳастем, ки дар ҳамаи масъалаҳо машварат мекунем, тасмим мегирем.Дар ин чо ичлоси об буд, эшон аз ман даъват карданд, ба эҳтироми оқои Раҳмон, ба эҳтироми мардуми Точикистон мо ин сафарро анчом додем барои ин ки ҳам хаста набошед бигуем ба оқои раиси чумҳур ва ҳамкоронашон, ҳам ташаккур кунем ба хотири ин кори бузурге, ки анчом доданд, ичлоси байналмилалии обро баргузор карданд. Ва ҳам корҳои дучониба, минтақаи ва байналмилалиро бо ҳам пеш барем ва машварат кунем. Мо машваратҳои бисёр хубе доштем ва тасмимоти хубе гирифтем. Корҳое, ки буд бояд бо суръати бештаре пеш раванд. Корҳои чадидеро мучаддадан дар дастури муштарак карор додем.Равобит мумтоз аст, Алҳамдуллилоҳ ва ҳар руз беҳтар хоҳад шуд."
 Дидор бо фарҳангиёни точик аз чумлаи барномаҳои сафари раиси чумҳурии Исломии Эрон ба Душанбе буд. Дар ин мулоқот, ки дар фазои дустй ва самимият баргузор шуд, Маҳмуди Аҳмадинажод бо зикри чойгоҳи фарҳанг дар бақои миллатҳо аз чумла гуфт:"Ҳафтод сол талош карданд, ки вижагиҳои фарҳангии мардуми Точикистонро маҳв ва ё камранг кунанд, аммо муваффақ нашудаанд, зеро фарҳанг дар умқи чону руҳи мардуми ин диёр зинда аст”. Раиси чумҳури Эрон ба қудрати фарҳанг дар шаклгирии ҳуввияти миллатҳо ва ояндаи онҳо ишора кард ва иброз дошт:"Миллати Эрон дар канори соири миллатҳои мустақил, бо андеша ва фарҳанги инсонй ва бо ҳамдилй ва ахлоқ импротуриҳои дуруғро соқит ва ба чои он адолат, сулҳ ва бародариро дар чаҳон ҳоким хоҳад кард”. Ба баёни дигар, раиси чумҳури Эрон ба Точикистон омад, то ба точикон, танҳо мардуми форсигу дар минтақаи стротегии Осиёи Марказй бори дигар тазаккур диҳад, ки Чумҳурии Исломии Эрон чуз хайру саодати Точикон ва рушду таолии Точикистон ва дигар кишварҳои минтақа, ҳадафи дигаре надорад. Вай дар ин робита аз корномаи дурахшони Эрон дар дарозои таърих ёдовар шуд ва гуфт:"2500 сол қабл импротурии азим, хашин ва зидди башарй ба номи Бобил бар бахши васее аз чаҳон ҳукумат мекард ва инсонҳоро ба асорат мегирифт, аммо марде аз Эрон ба номи Куруш бапо хост ва тавонист бо ёрии миллати Эрон ва бо андеша ва барнома ва мудирияти сиёсй ва албатта бидуни чангу хунрезй импротурии зидди башарии Бобилро соқит ва аз миён бардорад".
 Маҳмуди Аҳмадинажод хадафхои Чумҳурии Исломии Эронро дар руёруйи бо истикбори чаҳонй ва барномаҳои моддигароёнаи он баршумурд ва зимни ёдоварии масъулияти Эрону Точикистон таъкид кард:"Дунёе, ки миллати Эрон ба думболи он аст, ба бомби атом ниёзе надорад. Касоне метавонанд дар ояндаи чаҳон нақшофаринй кунанд, ки дилу чони онҳо саршор аз андешаи инсонй ва илоҳй бошад.Пайравони андешаи моддй ва ғайри илоҳй, инсонро тахриб кардаанд ва имруз миллати Эрон ба думболи эҳёи мучаддади шахсият ва шаъни волои инсонй аст ва ду миллати Эрон ва Точикистон, масъулият доранд, ки фарҳанги мутаолии худро ба дунё дар ин замина собит кунанд".
 Дар дидори як ба як ва ҳамроҳ бо ҳайатҳои Маҳмуди Аҳмадинажод ва Эмомалй Раҳмон, раисони чумхури Эрон ва Точикистон масъалаҳои муҳими марбут ва тавасъаи равобит миёни Теҳрон - Душанбе, аз чумла роҳҳои раҳойии ҳарчй зудтари Точикистон аз бунбасти иртиботй ва дастёбй ба истиқлолияти энержй мавриди баррасй қарор гирифт.Дар ин робита тавофуқ ҳосил шуд, ки бо ибтикори Чумҳурии Исломии Эрон тарҳи сохтани роҳи оҳан аз Точикистон то Эрон ба воситаи каламрави Афгонистон, дигар кишвари форсизабони минтака дар ояндаи наздик оғоз хоҳад шуд ва мушорикати Эрон дар тарҳҳои гидроэнергетикии Точикистон афзоиш хоҳад ёфт.Ҳамчунин ба манзури мусоидат ба заминасозии тавлиди тачҳизоти зарурй дар дохили кишвар, тасмим гирифта шуд, ки шуъбае аз дафтари фановариҳои раёсати чумҳурии Эрон дар Душанбе таъсис шавад.
 Густариши ҳамкориҳо миёни Теҳрон - Душанбе ҳамвора бо ҳассосиятҳо ва ҳатто норизоятиҳои бозигарони минтақа ҳамроҳ будааст, аммо раиси чумҳури Эрон бо сафар ба Точикистон нишон дод, ки ин ҳассосияту норизоятиҳо барояш арзише надоранд ва муҳимтар аз ин ҳама он аст, ки дар ҳаллу фасли мушкилоти кишвари дуст ва бародари худ саҳим бошад. Оқои Аҳмадинажод дар ин робита дар дидори фарҳангиёни точик гуфт:"Имруз ба фазли илоҳй бадхоҳону душманони миллати Эрон қодир нестанд зарба ва садамае ба кишварамон ворид кунанд". Аз суи дигар густариши ҳамкориҳо бо Точикистон, зимни ба намоиш гузоштани қудрат ва тавоноиҳои Эрон дар бахшҳои мухталиф, заминаи тавсаъаи равобит миёни Чумҳурии Исломии Эрон ва дигар кишварҳои Осиёи Марказиро фароҳам хоҳад кард, амре ки ба суди ҳамаи миллатҳои минтақа таъбир мешавад. Зеро дар шароити кунунии минтақа ва чаҳон собит шудааст, ки Эрон ба унвони қудрати чаҳонй, нақш ва чойгоҳи хосе дар муодилоти минтақайи ва байналмилалй дорад ва дар хамкорй бо кишварҳо ҳеч хадафи муғризонаеро дунбол намекунад.

Сиёсатҳои Маскaв - Тошканд дар Қирғизистон

  Рузи душанбеи 7 июн Владимир Рушайло,намояндаи вижаи раиси чумҳури Русия дар умури Қирғизистон дар шаҳри Тошканд бо Ислом Каримов, раиси чумҳури Узбакистон дидор ва масъалаи ҳамкориҳои ду кишвар дар таъмини суботу амният дар Қирғизистонро мавриди баррасй қарор дод.Владимир Рушайло дар суҳбат бо хабарнигорон дар шаҳри Бишкек дар ин робита гуфт, омодагиҳо ба нишасти сарони Созмони Шонгҳойро бо раиси чумҳури Узбакистон баррасй кардем ва тасмим гирифтем фаъолиятҳоямон дар чиҳати таъмини суботу амният дар Қирғизистонро ҳамоҳанг намоем.Ин мақоми рус гуфт, ба манзури кумак ба баргузории ҳамапурсии қонуни асосй, ки қарор аст рузи 27 июн дар Кирғизистон баргузор шавад, ба зудй Владимир Чуров,раиси кумиссиюни марказии интихоботи Федератсиюни Русия ба Бишкек хоҳад омад.

  Русия ва Узбакистон дар ҳоле эъломи ҳамкорй дар чиҳати таъмини суботу амният дар Қирғизистон мекунанд, ки чанде қабл дар вилоятҳои Чалолобод ва Боткент даргириҳои пароканде миёни узбактаборони муқими Қирғизистон ва мардуми бумй ба вуқуъ пайваст. Рузи 19 май дар Чалолобод дар пайи руёруйии қирғизҳо ва узбакҳои муқими ин вилоят, нахустин қурбониёни низоъҳои қавмй ба сабт расиданд.Дар ин руз ҳудуди панч ҳазор қирғиз дар маркази Чалолобод, ки бахши аъзами аҳолиашро узбакҳо ташкил медиҳанд, тачаммуъ карданд.Ин гирдиҳамойи дар ҳоле сурат мегирифт, ки 20 соли қабл, дар соли 1990 дар ин чо задухурди хунине миёни қирғизҳо ва узбакҳо ба вуқуъ пайваст, ки 150 кушта ва садҳо захмй аз ҳарду тараф бар чой гузошт. Дар пайи печида шудани авзоъ дар Чалолобод,ки вайрон кардани роҳҳо ва ба оташ кашидани мошинҳо аз чумлаи паёмадҳои он буд, Узбакистон худсарона ва бидуни дар чараён қарор додани давлати мувақатии Бишкек, ба қаламрави ин кишвар дар минтақаи Сух низомиён ва тачҳизоти низомии худро ворид кард. Давлати Тошканд ин иқдоми худро дифоъ аз манофеи ҳамватанон (шаҳристони Сух), ки дар дохили қаламрави Қирғизистон воқеъ шудааст, унвон карданд.Ба манзури пешгирй аз густариши нооромиҳо, рузи 1 июн мақомоти амниятй ва низомии ду кишвар ба таври изтирорй дар вилояти Фарғонаи Узбакистон мулоқот карданд ва дар заминаи контрули авзоъ тавофуқнома имзо карданд. Сохтани девори амниятй дар минтақаҳои марзии мавриди баҳс, хуручи фаврии тачҳизоти низомй ва сарбозони узбак аз қаламрави Қирғизистон, аз чумлаи ин тавофуқҳо буд.
  Бидуни шак, Маскав ин ҳама таҳаввулотро таҳти назорат дошт ва дорад, зеро тавре аз раванди таҳаввулот бармеояд, Кремл акнун бар он шудааст,дар Бишкек давлати фарккунанда аз давлати Боқиев, ки сиёсатҳои норушане дар қиболи Русия дошт, руйи кор ояд.Аз ин чост, ки Русия қабл аз ҳар кишвари дигаре давлати муваққати Роза Отунбоева,раиси чумҳури муваққати Бишкекро ба расмият шинохт ва ба таври фаврй як кумаки 20 миллион долларй дар ихтиёри Қирғизистон қарор дод.Албатта амалй шудани барномаҳои Маскав дар Қирғизистон бидуни мушорикати ҳамсоягони ин кишвар кори соддае нахоҳад буд. Бо таваччуҳ ба ин муҳим, рузи 24 майи соли чорй дар Қирғизистон мулоқоти сечониба Роза Отунбоева, Григорий Карасин, маовини вазири умури хоричаи Русия ва Нуртой Абикаев, маовини вазири умури хоричаи Казоқистон баргузор шуд. Ин мулоқот пушти дарҳои баста сурат гирифт, бино ба гузоришҳои мунташира, кумак ба давлати чадиди Бишкек дар кори назорати авзоъ мавзуи аслии гуфтугу миёни се тараф будааст.
  Аммо нуктаи муҳим дар баргузории ин дидору гуфтугуҳо он аст, ки Маскав ба таври чиддй таҳаввулоти Қирғизистонро дунбол мекунад, то иштибоҳоти руи кор омадани Боқиев такрор нашавад. Дар ин росто миёни Маскав ва Вашингтон низ ҳамоҳангиҳое анчом шуд ва ду тараф эълом карданд, ки дар масъалаи истиқрори суботу амният дар Қирғизистон бо якдигар ҳамкорй кунанд. Ин мавзуъро маовинони вазирони хоричаи ду кишвар - Чурч Крол ва Григорий Коросин тайи дидоре дар Маскав(дар миёнахои моҳи май) баррасй ва дар ин замина тавофуқ карданд. Дар ин дидор тарафайн бо ишора ба манофеи муштараки Маскав ва Вашингтон таъкид карданд, ки фақат барқарории сулҳу субот матавонад шароитро барои амалй шудани барномаҳои дарозмуддат дар Қирғизистон фароҳам кунад. Ҳарчанд Русия эълом кардааст ҳеч дахолате дар таҳаввулоти ахири Кирғизистон надошт, аммо нигохе ба раванди руйдодҳо дар ин кишвари Осиёи Марказй баёнгар аз он аст, ки Кремл ба таври чиддй пайгири авзоъ будааст.Аз чумла Владимир Путин, нахуствазири Русия дар нахустин рузи ташкили давлати чадид дар Қирғизистон - субҳи 8 апрел дар тамоси телефонй бо Роза Отунбоева, пуштибонии Маскавро аз давлати чадид эълом ва аз ин тариқ ба дигар давлатҳо дар минтақа ва чаҳон ин паёмро дод, ки Кремл дар канори давлати нави Бишкек хоҳад буд. Чунин пуштибонии Маскав барои Бишкек ба вижа дар шароите, ки ду кишвари ҳамсояи Қазоқистон ва Узбакистон аз дақиқахои аввали суқути давлати Боқиев марзҳои худ бо Қирғизистонро бастанд, аз аҳамияи волое бархурдор буд. Бо чунин руйкарде барои Маскав муҳим буд, ки дар ба эътидол овардани авзои Қирғизистон ва ҳалли мушкилоти давлати чадиди он, кишварҳои ҳамсояро мушорикат диҳад.
  Инак баъди анчоми ҳамоҳангиҳои лозим бо Қазоқистон, Русия бо Узбакистон низ тавофуқ ҳосил кард, ки барномаҳои худ дар Қирғизистонро ҳамоҳанг хоҳанд кунанд. Ин таҳаввул дар равобит миёни Остона ва Тошакнд ба рақобатҳои ин ду кишвар барои касби нақши раҳбарй дар минтақаи стротегии Осиёи Марказй бармегардад. Дар айни ҳол Остона аз Тошканд пешй гирифтааст ва Казоқистон ба баракати сиёсатҳои Нурсултон Назарбоев тавонистааст дар бисёре аз масоили муҳим назари мусбати кишварҳои ҳамсояи худро касб кунад.Бидуни шак мушорикати фаъол дар кумак ба барқарории суботу амният дар Кирғизистон,мусоидати бештаре ба боло бурдани нақшу чойгоҳи Остона дар муодилоти Осиёи Марказй, ҳатто байналмилалй хоҳад кард.Аммо давлати Ислом Каримов аз рузҳои аввали руи кор омадани давлати муваққати Бишкек талош кард дар баробари ин давлат қудратнамойи кунад ва аз роҳи зур вориди раванди таҳаввулоти чадид дар кишвари ҳамсоя шуд. Узбакистон бо давлати қаблии Қирғизистон низ равобити хубе надошт ва шадидан ба тарҳои гидроэнергетикии он мухолифат мекард. Аммо акнун бо чой гирифтан дар канори Маскав, Ислом Каримов қасд дорад дар шаклгирии давлати чадиди Бишкек ва сиёсатҳои ояндаи он таъсиргузорй кунад. Ба баёни дигар, Тошканд мехоҳад бо истифода аз ҳимоятҳои Маскав қабл аз ҳар чизи дигаре назар ва мавзеи худ дар масоили гидроэнергетикии Осиёи Марказиро ба Бишкек таҳмил кунад ва дар ин замина як зарбаи ғайримустақим ба Точикистон низ ворид кунад. Аз суи дигар, Ислом Каримов талош хоҳад кард бо ворид намудани намояндагони ақалияти узбак ба ҳайати давалти чадид, ё ҳадди ақал дар макомҳои муҳим қарор додани афроди ба худ наздик, дар сиёсатгузориҳои Бишкек нақшгузорй кунад. Ва албатта, Узбакистон мехоҳад бо барқарории субот дар марзҳо бо Қирғизистон, аз нуфузи нооромиҳо ба кишвари худ пешгирй кунад. Дар ин миён, ҳадафи дигари Тошканд ҳамон қад алам кардан дар муқобили Остона дар чорчуби рақобат барои касби нақши раҳбарй дар Осиёи Марказй аст. Дар ин миён ин Русия аст, ки бо истифода аз ин ҳама масоил мехоҳад ҳадафҳои стротегии худро дар минтақа амалй кунад.

Нигоҳе ба натичаҳои конфронси байналмилалии "Об барои ҳаёт"

 Дар шаҳри Душанбе рузи 10 июн конфронси байналмилалии "Об барои ҳаёт" бо тасвиби баёния ба кори худ поён дод.Ин конфронс дар чорчуби барномаи Созмони миллали муттаҳид таҳти унвони даҳсолаи оби солим, бо ибтикори муштараки Точикистон ва Созмони миллал ба муддати ду руз ва бо ширкати намояндагон аз 70 кишвари дунё, 20 ниҳоди марбут ба СММ ва 65 созмону муассисаи байналмилалй баргузор гардид. Баррасии фаъолиятҳои анчомшуда дар ростои ичрои барномаи байналмилалии "Об барои ҳаёт" (солҳои 2005-2015),арзёбии иқдомоти анчомшуда дар чиҳати ичрои ухдадорихо дар масъалахоимарбут ба об, аз чумлаи хадафхои аслии баргузории конфронси мазкур буд.


 Дар санади ниҳойии конфронси байналмилалии "Об барои ҳаёт" аз чумла таъкид шудааст, ки об яке аз воситахои истехсоли энержии барқ маҳсуб мешавад ва энержии барқ барои интиқоли об ба манотиқи зарурй истифода мешавад. Аз ин ру ин ду иртиботи чудоношуданй доранд. Ҳамчунин таъкид бар он шудааст, ки об неъмати бебаҳо аст ва истифодаи беравия аз он метавонад башариятро дар ояндаи на чандон дур ба мушкилоти фаровоне ру ба ру кунад.Аз ин ру шароити кунунии чаҳон тақозо мекунад, ки дар баҳрабардорй аз манобеи обй, аз беҳтарин ва пешрафтатарин фановариҳои руз кор гирифта шуда,ба ҳеч вачҳ набояд сабабгори исрофи об шуд.Расидагй ба масоили об ниёзманди роҳкорҳои бумй, минтақайи ва байналмилалй аст, то дар ин замина беҳтарин шеваҳои мумкин шиносой ва ироа шаванд.Об аз чойгоҳи вижае дар раванди дастёбй ба хадафхои ҳазораи рушд бархурдор аст. Санади мазкур ба 65 умин ичлосияи Мачмаи умумии Созмони милали муттаҳид ироа хоҳад шуд. Қобили зикр аст, ки соли 2003 бо пешниҳоди Точикистон соли байналмилалии оби солим ва солҳои 2005 - 2015 ба унвони даҳсолаи байналмилалии Об барои ҳаёт дар Мачмаи умумии Созмони милали муттаҳид ба тасвиб расид.

 Эмомалй Раҳмон, раиси чумҳури Точикистон дар суханони худ бо ишора ба вучуди манобеи фаровони об дар Осиёи Марказй гуфт, агар аз ин захоир оқилона ва одилона истифода нашавад, кишварҳои минтақа ба таври чиддй ба мушкили камбуди об гирифтор хоҳанд шуд.Вай бо ибрози таассуф афзуд, бархе кишварҳо далелхоро баръакс нишон медиҳанд ва хакикатро таҳриф мекунанд, ки ин боиси ташаннуч дар равобити байни кишварҳои минтақа шудааст.

 Суханони Раҳмон дар ҳоле баён шуданд, ки маҳз ҳамин мавзуъ, яъне баҳрабардорй аз манобеи обии минтақа равобит миёни ду кишвари ҳамсояи Точикистон ва Узбакистонро ба буҳрони чиддй мувочеҳ кардааст.Ин буҳрон ба ҳадде печида шудааст, ки ҳатто Созмони миллали муттаҳид дар расидагй ба ин масъала очиз воқеъ шудааст.Бо баёни дигар, сохтани неругоҳи Роғун дар Точикистон мухолифатҳои шадиди Узбакистонро барангехтааст, ба гунае ки давлати Тошканд даст ба он чи ки муҳосираи иқтисодии Точикистон тавсиф мешавад, задааст. Дар чорчуби ҳамин иқдом Узбакистон беш аз ду ҳазор вагони дорои коло ва тачҳизоти мухталиф ба Точикистонро дар қаламрави худ мутавқиф кардааст.Ин амали хилофи меъёрҳо ва муқаррароти байналмилалй, ки аз се моҳи қабл оғоз шуд, ба иқтисоди Точикистон садҳо милён доллар зарару аиён ворид намуда, умури сохтмонй дар тарҳҳои муҳим, назири неругоҳи Сангтуда-2-ро ба мушкили чиддй мувочеҳ кардааст. Ҳамчунин, қимати маводи ғизойи ва сузишворй дар вилояти Хатлон ва дигар манотиқи Точикистон боло рафта, зиндагии мардум дастхуши масоили зиёде шудааст.Дархосту хоҳишҳои Душанбе барои аз саргирии ҳаракати вагонҳояш роҳ ба чое набурда, норизоятии мардуми Точикистонро аз амалкарди кишвари ҳамсоя доман зад.Тошканд гоҳе харобии роҳ ва гоҳе тарофики мавчуд дар трозинтро ба унвони баҳона пеш овардааст.Дар чунин шароите интизор мерафт конфронси Душанбе фурсати хубе барои ҳаллу фасли ин масъала бошад, аммо суханони Галина Саидова, маовини аввали вазири иқтисоди Узбакистон, ки такрори ҳамон мухолифатҳои Тошканд ба сохтани неругоҳи Роғун буд, умедҳо дар ин заминаро бар бод дод. Ин мақоми узбак бо матраҳ кардани иддаоҳои қаблии масъулони Тошканд, гуфт сохтани садд бо баландии 350 метр дар минтақаи зилзилахез ва бар асоси тарҳҳои замони Шуравй, фочеахои ғайриқобили пешбинй ба ҳамроҳ хоҳад дошт.Вай бо ироаи иддаоҳои такрорй, талош кард ширкаткунандагони конфронсро ба дурустии дидгоххои Тошканд мутақоид кунад.Саидова дар суханони ба зоҳир дилсузона гуфт, мо салоҳи Точикистонро мехоҳем ва точику узбак як халк ҳастанд, ки бо ду забон гуфтугу мекунанд.

 Дар посух ба иддаоҳои мақоми узбак Гул Шералй, вазири энержй ва саноати Точикистон иброз дошт, ки дар айни ҳол Точикистон дар ҳамкорй бо Бонки чаҳонй мавзуи баррасии тарҳи Роғун тавассути коршиносони байналмилалиро пайгирй мекунад ва мо дар такмили тарҳи Роғун манфиатхои кишварҳои ҳамсояро дар назар хохем гирифт.
 Коршиносон ва таҳлилгарон дар арзёбиҳои худ аз натоичи конфронси байналмилалии "Об барои ҳаёт", дидигоҳҳои гуногуне баён карданд. Иддае ба намоишй будани ин нишаст ишора кардаанд, ки дар чорчуби ҳамоишҳои ба ин монанди Созмони милали муттаҳид доир шуд ва санадхои он барои ҳеч кишвар ё ниҳоде лозим-ул-ичро нест. Гуруҳе дигар аз коршиносон нишасти Душанберо фурсате барои маҳак задани зарфият ва имкониятҳои гидроэнергетикии Точикистон тавсиф карданд, ки масъулони точик то ҳадде аз он истифода карданд.Ҳамзамон бо ин дидгоҳҳо ба назар мерасад, ки нишасти Душанбе бори дигар ба кишварҳои дахлдор ва ниҳодҳои марбутаи байналмилалй чиддй будани буҳрони об дар Осиёи Марказиро ба намоиш гузошт.Ин конфронс собит кард, ки масъала фақат ба сохтани неругоҳҳо хатм намешавад, балки амалкарди Узбакистон дар муҳосираи иқтисодии Точикистон ва афзоиши норизоятй дар чомеаи точик, дар ҳоли харакат додани минтақа ба самти як буҳрони чиддй аст. Ин конфронс собит намуд, ки аз ҳоло бояд буҳрони об ва пайомадҳои онро чиддй гирифт, то аз вукуи буҳронҳои чиддитаре дар минтақаи стротегии Осиёи Марказй пешгирй ба амал ояд.

Хамкорихои кишвархои форсизабон дар Афгонистон

  Баъд аз он ки дар пайи ҳодисахои табии ва вахомати авзои инсонй дар вилояти Хатлон, ҳаракати вагонҳои Точикистон аз қаламрави Узбакистон аз сар гирифта шуд, дар Точикистон ин интизор доман зад, ки аз ин ба баъд ду кишвари ҳамсоя дар масири ҳамгароиҳои бештар кадам хоҳанд бардошт.Умедро дар ин замина паёми Эмомалй Раҳмон, раиси чумҳури Точикистон ба Ислом Каримов, ҳамтои узбакаш тақвият кард.Раиси чумҳури Точикистон аз мақомоти Тошканд, ки бо таъмир ва бозсозии роҳи оҳан шароитро барои ҳаракати вагонҳои Точикисатон фароҳам карданд, кадрдонй кард.Аммо хурсандии точикистониҳо дер давом накард ва тарафи Узбакистон рузи 22 май аз нав ҳаракати вагонҳои дорои махсулоти мухталиф барои Точикистонро мутаваққиф кард. Ин бор низ мақомоти узбак нуксонхои техникй ё фанниро сабаби ин амр тавсиф карданд.Зафар Раҳимчонов,консули сафорати Узбакистон дар Душанбе дар мавриди сабабхои тавақкуфи вагонҳои Точикистон дар қаламрави кишвараш гуфт: ширкати роҳи оҳани Узбакистон аз имконноти кофй барои таъмири роҳи оҳан дар масири Термиз - Амузангро, ки вагонҳои Точикистон аз он гузар мекунанд, надорад. Чунин иддаои тарафи узбак дар ҳоле матраҳ мешавад, ки ширкати роҳи оҳани Точикистон эъломи омодагй кардааст то ин қисмат аз роҳи оҳанро, ки 11 километро ташкил медиҳад, тармим кунад.Аммо роҳи оҳани Узбакистон ба ҳеч вачҳ ҳозир нашудааст чунин пешниҳоди ҳамтоёни точики худро қабул кунад.Натича он аст, ки аз моҳи март то кунун беш аз ду ҳазор вагони Точикистон дар қаламрави Узбакистон мутавакқиф шудаанд.

 Узбакистон дар дигар иқдоми хилофи урфи байналмилал ва ухдадорихои худ, бо тағйири масири ҳаракати вагонҳо, пешниҳод кардааст, ки 600 вагон аз масири Кудуқлй ба Точикистон ворид шаванд.Вале, бино ба гуфтаи консули узбак дар Душанбе, тарафи Точикистон ба ин пешниҳоди Узбакистон посухе надодааст.Ин дар ҳолест, ки коршиносон мегуянд, тағйири масири ҳаракати вагонҳо тавассути кишвари саввум, ки аз қаламраваш ба унвони рохи тронзитй истифода мешавад, хилофи меъёрхо ва муқаррароти байналмилалй аст. Точикистон дар чорчуби талошҳои дипломатй барои ҳалли мушкили тавакқуфи вагонҳо дар қаламрави Узбакистон, ба ниҳодҳои муътабари байналмилалй, аз чумла Созмони милали муттаҳид ва Созмони амният ва ҳамкории Аврупо мурочиа кард.Аммо то ҳол ҳеч иқдоме аз тарафи ин созмонҳо сурат нагирифтааст.
 Дар пайи идомаи тавақкуфи вагонҳои Точикистон дар қаламрави Узбакистон, ки иддае аз коршиносон онро муҳосираи иқтисодии Точикистон тавассути Узбакистон тавсиф мекунанд, дар доираҳои коршиносй ва ҳукуматии Точикистон ба тадрич ба ин натича расидаанд, ки ягона роҳи бурунрафт аз чунин вазъи ногувор поён додан ба вобастагиҳои иртиботй бо ҳамсояе назири Узбакистон аст. Яъне бояд ба таври чиддй ба фикри сохтани хати роҳи оҳани нав аз қаламрави кишвари дуст ва ҳамзабони Афғонистон буд. Олим Бобоев, вазири нақлиёт ва мухобироти Точикистон дар як мусоҳибаи матбуотй иброз дошт, ки Точикистон аз зарфият ва имконоти лозим бархурдор аст, то аз тариқи қаламрави Афғонистон ба роҳи оҳани Туркманистон ва аз ин тариқ ба Кафқоз ва Русия пайваст шавад.Ин мавзуъ ба таври чиддй дар дидори Манучеҳри Мутаккй, вазири корхои хоричаи Чумҳурии Исломии Эрон бо мақомоти олирутбаи точик дар шаҳри Душанбе баррасй ва тавофуқҳои аввалия ҳосил шуд. Дар марҳалаи аввал мутахассисони ду кишвари Чумҳурии Исломии Эрон ва Точикситон минтақаи сохти роҳи оҳан тавассути Афғонистонро аз нигоҳи фаннй ва муаҳндисй мавриди баррасй ва таҳқиқ қарор хоҳанд дод. Манучеҳри Муттакй, вазири умури хоричаи Эрон гуфт, ки ин тарҳ дар оянда Эронро ба Қирғизистон, Афғонистон ва Чин пайваст ва дар густариши муносиботи Точикистон бо кишварҳои минтақа ва рушди иқтисодй мусоидат хоҳад кард. Муттакӣ афзуд: дар сурате, ки роҳи оҳани Точикистон - Афғонистон - Эрон сохта шавад, ин мушкили манъ кардани вагонҳои Точикистон аз байн хоҳад рафт. Вазири корхои хоричаи Чумҳурии Исломии Эрон таъкид кард, ки бояд ҳарчй зудтар ин мавзуъ дар нишасти сарони се кишвари форсизабон баррасй ва иқдомоти созанда андешида шавад.
 Албатта сохтани роҳи оҳан дар қаламрави Афғонистон мавзуи чадиде нест ва дар ин кишвари чангзада барои аввалин бор дар миёнахои соли 2008 бо ташаббуси Эрон нахустин хати роҳи оҳан бо тули 60 километр сохта шуд.Узбакистон низ дар ин масъала мушорикати фаъол дорад ва бар он шудааст, ки хатхои иртиботй, аз чумла роҳи оҳан дар Афғонистонро ба инҳисори хеш дароварад. Дар ҳамин росто хати роҳи оҳан аз бандари Хайратон то Мазори Шариф ба тули 75 километр тавассути ширкати роҳи оҳани Узбакистон сохта шуд.Карор аст ин тарҳ то поёни соли 2010 такмил шавад.Дар моҳи ноябри соли 2008 дар Боку (пойтахти чумҳурии Озарбойчон)миёни Бонки рушди Осиё ва Узбакистон тафоҳумнома дар мавриди сохти роҳи оҳани Хайратон-Мазори Шариф-Хирот ба имзо расид. Албатта қабл аз ин, 17-18 июни соли 2003 дар чорчуби сафари расмии Ислом Каримов ба Чумҳурии Исломии Эрон миёни се кишвари Эрон, Узбакистон ва Афғонистон тавофуқнома дар мавриди ташкили коридори тронзитии фароминтақайи ба имзо расида буд.Аммо ба тадрич Тошканд дар чорчуби хадафхои дарозмуддати худ дар Афғонистон, ҳамкориҳо бо Эронро камранг ва бо дигар бозигарони минтақа вориди муомила шуд.Дар ин росто пуштибонй ва кумакҳои Амрико ба Узбакистон, ки он замон шарики стротегии Вошингтон дар минтақа маҳсуб мешуд, нақши муҳим ва ҳалкунанда дошт. Манофеи Амрико тақозо мекард, ки Афғонистонро бо шабакаи пешрафтаи иртиботии Узбакистон пайваст кунад.Узбакистон низ талош дошт аз тариқи Мазорти Шариф, Шибирғон, Ҳирот ва Қандаҳор ба бандарҳои байналмилалии Эрон ва Покистон пайваст шавад. Дар он замон Узбакистон дар ҳамкорй бо ширкатҳои амрикои санадхои фаннй-иқтисодии ин тарҳро таҳия кард.Аммо баъд аз ҳодисахои Андичон (майи соли 2005)равобити Тошкан-Вашингтон сард шуд ва ин тарҳ ба ҳолати муаллақ даромад.Бо ин ҳол Узбакистон тамоили худ ба сохтани роҳи оҳан дар Афғонистонро ҳамчунон ҳифз кард ва тачҳизоти мавриди ниёзро бо эътибори(кредити) 156 миллион долларии бонки чопонй таҳия кард. Узбакистон бо амалй кардани тарҳои муҳими иқтисодй дар шимол ва дигар манотиқи Афғонистон қабл аз ҳама ҳадафхои сиёсии худро дунбол мекунад.Таъмини амният дар марзҳо бо Афғонистон аз чумлаи ин аҳдоф аст.Дар канори ин Узбакистон қасд дорад бо таҳти контрули худ гирифтани роҳҳои тронзитии Афғонистон, аз як су ин манбаи пурдаромадро дар ихтиёр дошта бошад, аз суи дигар фишанге барои овардани фишор ба дигар кишварҳои минтақаро дошта бошад.Муҳимтар аз ин ҳама давлати Тошканд бо густариши нуфузи иқтисодии худ дар Афғонистон қасд дорад шимоли ин кишварро, ки як пойгоҳи суннатй барои раҳбарони чиҳодии узбактабор будааст, дар маҳдудаи нуфузи хеш нигаҳ дорад.Аз ин чост, ки мехоҳад дар ичрои ҳар тарҳе дар Афғонистон, аз ду кишвари ҳамзабон бо Афғонистон, яъне Точикистон ва Эрон пешй гирад.Ин хамон хадафест, ки давлати Ислом Каримов дар ростои монеътарошй дар рохи вахдат ва хамгаройии се кишвари форсизабон дунбол мекунад. Дар ҳамин росто Тошканд фаъолияти чиддй дар сохтани чодаҳои автомобилй дар Афғонистон (Ҳирот - Қандаҳор) ва хатхои интиқоли барқ дорад. Аз чумла 9 майи соли 2009 хати интиқоли барқи Сурхон-Хайратон-Пули Хумрй-Кобул бо ташаббуси мутахассисони узбак мавриди баҳрабардорй қарор гирифт. Дар шароити кунунй, ҳарчанд Тошканд ва Вашингтон равобити чандон хубе надоранд, аммо Амрико аз иқдомоти Узбакистон дар чиҳати сохтани роҳҳои оҳан дар Афғонистон пуштибонй мекунад.Зеро мушорикати Узбакистон дар ин тарҳҳо боиси харочоти кам хоҳад шуд ва ба Амрико имкон медиҳад, ки ба фикри дигар мушкилоти Афғонистон бошад.
 Дар ҳамин ҳол Кобул аз наҳваи ҳаракати вагонҳояш тавассути қаламрави Узбакистон хушҳол нест, зеро Тошканд борҳо бо ҳар баҳонае ҳаракати вагонҳо ба самти Афғонистонро мутавакқиф кардааст.Аз ин ру раҳбарони давлати Кобул ба ин андешаанд, ки роҳҳои иртиботии худро ба Казоқистон васл кунанд. Дар ин миён дигар бозигарони минтақа, назири Чин,Чопон, Хинд ва Покистон низ барномаҳое дар мавриди Афғонистон доранд.Аз чумла Чопон эълом кард, ки як миллиард доллар барои сохтани роҳҳои оҳан дар Афғонистон ихтисос хоҳад дод. Дар чунин шароите ташаббуси се кишвари форсизабони Точикистон, Эрон ва Афғонистон барои ҳалли мушкилоти иқтисодии ҳамдигар, бештар ба нафъи кишварҳо ва миллатхои минтақа аст. Зеро муштаракоти мавчуд дар ин се кишвар, назири забон, таърих, дин ва фарҳанг имкон фароҳам мекунад, ки Душанбе, Теҳрон ва Кобул бе дахолати кишварҳои судчу ва фурсатталаб ба мушкилоти худ расидагй кунанд.Аммо таъхир дар ичрои тарҳҳо метавонад ба осонй ин фурсатро аз ин се кишвар бигирад, ки то кунун дар бархе заминаҳо шоҳиди он ҳастем.

Манфиатхои муштараки Русия ва Амрико дар Киргизистон

 Ахиран Иёлоти муттаҳидаи Амрико ва Федератсиони Русия тасмим гирифтанд дар масъалаи баркарории суботу амният дар Кирғизистон бо якдигар ҳамкорй кунанд. Ин мавзуъро маовинони вазирони хоричаи ду кишварЧорч Крол ва Григорий Карасин тайи дидоре дар Маскав баррасй ва дар ин замина тавофуқ карданд. Дар ин дидор тарафайн бо ишора ба манфиатхои муштараки Маскав ва Вашингтон таъкид карданд, ки фақат баркарории сулҳу субот матавонад шароитро барои ичрои барноамҳои дарозмуддат дар Қирғизистон фароҳам кунад. Албатта ду кишвари Амрико ва Русия аз рузҳои нахусти суқути давлати Курмонбек Боқиев, авзо дар Кирғизистонро таҳти контрул доштанд ва талош мекарданд вонамуд кунанд, ки ҳеч дахолате дар корхои дохилии ин кишвар надоранд ва нахоҳанд дошт.Бо ин ҳол ҳам Маскав ва ҳам Вашингтон талош карданд бо ҳар роҳи мумкин худро ба давлати муваққати Бишкек наздик кунанд.Дар ин замина метавон ба баёнияи(хитоба) муштараки сафирони Русия ва Амрико дар Бишкек Валентин Власов ва Татиан Гфеллер ба мардуми қирғиз ба муносибати рузи пирузй бар Олмони фашистй ишора кард, ки дар дипломатияи муосир беназир аст.Кабл аз ин Маскав Роза Отунбоева раиси давлати муваққати Кирғизистонро барои ширкат дар маросими тачлил аз Рузи Галаба ба Маскав даъват карда буд.Ин иқдомот ба навъе ба расмият шинохтани давлати нави Бишкек ва кушодани боби ҳамкорй бо он буд. Дар ин чиҳат Русия ташаббусро дар даст дошт.Владимир Путин, нахуствазири Русия дар нахустин рузи ташкили давлати чадид дар Кирғизистон - субҳи 8 апрел дар тамоси телефонй бо Роза Отунбоева пуштибонии Маскавро аз давлати чадид эълом ва аз ин тариқ ба дигар давлатҳо дар минтақа ва чаҳон ин паёмро дод, ки Кремл дар канори давлати нави Бишкек хоҳад буд. Чунин пуштибонии Маскав барои Бишкек ба вижа дар шароите, ки ду кишвари ҳамсояи Казоқистон ва Узбакистон аз дақиқахои аввали суқути давлати Боқиев марзҳои худ бо Кирғизистонро бастанд ва дар ҳоле, ки Ислом Каримов аз ҳар гуна вокуниш дар баробари ходисахои кишвари ҳамсоя худдорй кард, Нурсултон Назарбоев амалкарди мухолифони Боқиевро роҳзанй тавсиф намуд,аз аҳамияи волое бархурдор буд. Бо чунин руйкарде барои Маскав муҳим буд, ки дар амри ба эътидол овардани авзои Кирғизистон ва ҳалли мушкилоти давлати чадиди он, кишварҳои ҳамсояро мушорикат диҳад.Дар ҳамин росто дар дидори сечонибаи Роза Отунбоева, раиси давлати муваққати Кирғизистон, Григорий Карасин, маовинин вазири хоричаи Русия ва Нуртой Обиқаев, маовини вазири хоричаи Казоқистон, ки 24 моҳи майи гузашта дар Бишкек доир гардид, бархе тавофуқҳо ҳосил шуд.Ҳарчанд ин дидор пушти дарҳои баста сурат гирифт, аммо гуфта шуд, ки масоили марбут ба раванди таҳаввулот ва роҳҳои кумак ба давлати чадиди Кирғизистон дар меҳвари музокирот қарор дошт. Маскав дар чорчуби ҳимоятҳои худ аз давлати чадиди Бишкек 20 миллион эътибор дар ихтиёри Кирғизистон қарор дод. Ба илова Владимир Рушайло, намояндаи вижаи раиси чумҳури Русия эълом кард, ки кишвараш як карзи 30 милионй бо имтиёзи вижа дар ихтиёри давлати муваққати Бишкек қарор хоҳад дод.

 Дар чунин шароите Белорус бо додани як навъ паноҳгоҳ ба Курмонбек Боқиев, раиси чумҳури барканоршудаи Кирғизистон, худро дар муқобили талошҳои Кремл чиҳати пуштибонй аз давлати чадиди Бишкек қарор дод. Аммо Маскав ба таври зимнй ин паёмро ба Минск дод, ки дар ҳимоятҳои худ аз давлати муваққати Кирғизистон мусаммам аст. Инак эъломи омодагии Маскав ва Вашингтон барои ҳамкорй дар таъмини суботу амният дар Кирғизистон бори дигар азми чиддии Кремлро дар чиҳати ҳимояти ҳамчониба аз мухолифони Боқиев, ба намоиш гузоштааст.Албатта қабл аз ин нишаст ва дар замони интишори баёнияи муштараки Амрико ва Русия ба муносибати Рузи Ғалаба дар Бишкек, Маскав ва Вашингтон ин паёмро ба ҳамдигар доданд, ки ҳозиранд дар масоили Кирғизистон ҳамкорй намоянд. Ин таҳаввул дар навъи худ беназир аст, ки дар ҳеч мархала аз равобити ду кишвар, ҳатто дигар кишварҳои ба истилоҳ ба ҳам рақиб, ба мушоҳида нарасидааст. Баррасии авзои Кирғизистон дар дидори маовинони вазирони хоричаи Амрико ва Русия дар Маскав, як навъ тасдиқе бар ин дидгоҳ аст, ки таҳаввулоти ахири ин кишвари Осиёи Марказй ба дахолати дастоне аз хорич набудааст. Аммо Чурч Крол, маовини вазири хоричаи Амрико дар як мусоҳиба чунин ақидаеро рад кард ва гуфт, ҳар вақт ки дар ягон минтақае аз чаҳон мушкиле ба миён меояд, талош мекунанд авомили хоричиро муқассир чилва диҳанд, дар ҳоле ки дар аксари чунин маворид омилхои дохилй нақши калидй бозй кардаанд.Вай афзуд, ба назари ман норизоятии мардум аз сиёсатҳои Боқиев ва хонаводаи вай сабаби аслии руйдодҳои ахири ин кишвар буд. Ин мақоми амрикойи гуфт, дар айни ҳол дар дохили давлати муваққат низ баъзе бозиҳо дар чараёнанд,аммо мардум ба ин умеданд, афроде руйи кор оянд, ки мушкилоти чомеаро ҳаллу фасл кунанд. Аз суе, эъломи омодагии Амрико ва Русия чиҳати ҳамкорй барои таъмини суботу амният дар Кирғизистон ба ин маъност, ки ҳеч як аз се тарафи аслии қазия - давлати муваққат, Русия ва Амрико ба танҳои наметавонанд ба мушкилоти мавчуд дар ин кишвари фақир рсидагй кунанд.Албатта, дар ин миён манофеи ҳар як аз ду қудрати Гарб ва Шарқро дар Кирғизистон ва куллан дар минтақаи стротегии Осиёи Марказй набояд нодида гирифт. Баррасии авзои Кирғизистон ва роҳҳои таъмини суботу амният дар ин кишвар дар дидори маовинони вазирони хоричаи Амрико ва Русия бидуни мушорикати тарафи қирғиз, баёнгар аз ин воқеият аст, ки Вашингтон ва Маскав бештар дунболи амалй кардани хадафхои худ дар Кирғизистон ҳастанд, то кумак ба мардуми ин кишвар.
 Имруз барои ин ду қудрат рушан аст, ки бе суботи пойдор дар Кирғизистон наметавонанд ба барномаҳои дарозмуддати худ дар ин кишвар ва минтақа даст ёбанд. Амрико зимни таъмини ҳузури низомии худ дар қаламрави Кирғизистон, метавонад осонтар барномаҳои худ дар Афғонистонро дунбол кунад. Чунин амре наметавонад бидуни ҳамоҳангй бо Русия ва чалби ризояти Маскав амалй шавад.Аз тарафи дигар, барқарории субот дар марзҳои Осиёи Марказй бо Афғонистон, ин имкониятро барои Маскав фароҳам мекунад, ки ба барномаҳои энержии худ дар минтақа даст ёбад ва дар ин росто Русия ниёз ба мусоидатҳои Амрико дорад. Бо чунин руйкарде метавон интизор дошт, ки давлати ояндаи Бишкек аз истиқлоли амали чандоне бархурдор нахоҳад буд ва метавон гуфт раиси чумҳури ояндаи ин кишварро аз ҳоло сарнавишти норушне дар интизор аст.

Назарбоев пешвои миллат

Рузи 12 май порлумони Қазоқистон лоиҳаи қонунеро ба тасвиб расонд, ки бар асоси он ба Нурсултон Назарбоев, раиси чумҳури кунунй мақоми "пешвои миллат" дода шуд.Пешниҳод дар робита ба ин мабзуъ рузи 5 май аз тарафи гуруҳе аз намояндагони мачлиси намояндапон ироа гардида буд. Бар асоси ин қонун Назарбоев ва хонаводаи вай дар тули умри худ аз дахлнопазирии ҳамешагй бархурдор буда, ба ҳеч вачҳ мавриди таъқиб, боздошт ва муҳокима қарор нахоҳанд гирифт.Албатта 20 июли соли 2000 бар асоси мусавабаи порлумон раиси чумҳури Қазоқистон аз чунин имтиёзоте бархурдор шуда буд, фақат ин бор намояндагони порлумон бо ворид намудани тағйиру иловаҳо ба қавонини мавчуд, бар ихтиёрот ва имтиёзоти раиси чумҳур афзуданд.Акнун касе ичоза нахоҳад дошт, ки амалкарди раиси чумҳурро мавриди нақду баррасй қарор диҳад ва ба у, хонаводааш ва бастагонаш таҳқир кунад. Ҳар гуна суиқасд ба чони Назарбоев амали террористй тавсиф шуда, то 20 сол мучозоти зиндон хоҳад дошт.Тамоми амвол ва дороиҳои Назарбоев ва пайвандонаш таҳти ҳимояти ҳамешагии давлат қарор хоҳад гирифт. Қобили зикр аст, ки Нурсултон Назарбоев се духтар бо исмҳои Динора, Дориға ва Олиё дорад, ки бахшҳои пурдаромади тичорати Қазоқистонро таҳти контрул доранд ва набераҳои у низ алорағми чавон будан, дар бахши тичорат фаъоланд ва аз муваффақтарин точирони ин кишвар маҳсуб мешаванд. Албатта ибтикорот барои додани мақоми "пешвои миллат" ба Нурсултон Назарбоев, фақат марбут ба нишасти порлумон нест, балки дар соли гузашта сокинони вилояти Оқтеппа пешниҳод карданд, ки зимни бекор кардани ҳар гуна интихоботи раёсати чумхурй, Нурсултон Назарбоев раиси чумҳури модом-ул-умри Қазоқистон эълом шавад. Ин матлаб дар маросими ифтитоҳи гулгашти Ваҳдат ва ҳамдилй (10 сентябри соли 2009),ки бо ҳузури раиси чумҳури Қазоқистон баргузор шуд, тавассути профессор Байдасов ироа гардид.Оқои Байдасов пешниҳод кард, ки дар ин замина ба қонуни асосй тағйироти зарурй ворид карда шавад. Дар нисбати ин пешниҳод Нурсултон Назарбоев ба таври расмй вокунише аз худ нишон надод. Қобили зикр аст, ки Назарбоеви 69-сола (моҳи июл ба синни 70 мерасад)аз замони касби истиқлоли Қазоқистон дар соли 1991 то кунун дар ҳамаи интихоботи раёсати чумҳурй пируз омадааст.Вай барои охирин бор дар соли 2005 дар интихоботи раёсати чумҳурй баранда шуд ва замони раёсаташ дар соли 2012 ба поён мерасад.Аммо дар соли 2007 порлумони Қазоқистон бо тасвиби қонуне, ба Назарбоев ҳуқуқ дод, ки то поёни умр метавонад дар интихоботи раёсати чумҳурй ширкат кунад.Ин қарори порлумони Қазоқистон ва пешниҳоди мардуми Оқтеппа баёнгар аз ин воқеият аст, ки дар Қазоқистон чун дигар кишварҳои Осиёи Марказй раиси чумҳур ҳозир ба вогузории маснади раёсати чумҳурй нест.Ба истиснои Қирғизистон, дар дигар кишварҳои Осиёи Марказй раисони чумҳури ба истилоҳ модом-ул-умр дар сари қудрат қарор доранд. Ҳарчанд модом -ул -умр ба таври расмй фақат ба сафармурод Ниёзов, раиси чумҳури пешини Туркманистон эъто шуд,аммо сарони дигар кишварҳои Осиёи Марказй дар асл бидуни ҳеч эълом ва тасвиби санаде барои ҳамешагй ба курсии раёсати чумҳурй часпидаанд. Иқдоми тарафдорони Нурсултон Назарбоев дар чиҳати афзудани ихтиёрот ва имтиёзоти раиси чумҳур бе таъсир аз руйдодҳои ахири Қирғизистон нест.Суқути хеле роҳат ва осони Қурмонбек Боқиев, раиси чумҳури Қирғизистон таккони азмиме ба афкори чавомеь дар Осиёи Марказй дод.Ин ҳодиса собит намуд, ки ҳар қудрати чаълй дар баробари хост ва иродаи мардум нотавон ва маҳкум ба шикаст аст.Боқиев дар мақоми раёсати чумҳур талош кард бо додани вазифаҳои калидй ба аъзои хонаводаи худ ва бастагону дустонаш, худро аз ҳар осеби эҳтимолй эмин нигаҳ дорад.Вай бо нодида гирифтани интиқод ва пешниҳодоти рақибони худ чиҳати ислоҳи вазъ, давлати худро ба суи як диктотурии хонаводаи харакат дод.Дар зоҳир чунин ба назар мерасид, ки ҳар мухолифате дар баробари хост ва иродаи Боқиев ва хонаводаи у нотавон ва очиз аст.Аммо дар пайи эътирозоти мардумй, дар камтар аз ду руз давлати Боқиев суқут кард ва ҳукумати муваққати идораи корхоро дар ин кишвар, ки як замон ба чазираи демократия маъруф буд, ба даст гирифт. Дар Аврупо баъд аз фурупошии Иттиҳоди Шуравй бо таваччуҳ ба бархе аз вижагиҳои чомеаи қазоқ бар ин бовар буданд, ки Қазоқистон бар хилофи кишварҳои Осиёи Марказй барои наздик шудани ба арзишҳо ва меъёрҳои аврупойи гом хоҳад бардошт.Дар ибтидои раёсати чумҳурии Нурсултон Назарбоев ин интизорот то ҳадде бароварда шуд.Аз ин ру Ғарб бо додани раёсати даврайии Созмони Амният ва ҳамкории Аврупо ба Остона, дар садад баромад аз он чи ки ғарбиҳо бархе ихтилоф ва качравихои Казоқистон аз меъёрҳои аврупойи таъбир мекарданд, пешгирй кунад.Аммо иқдоми ахири порлумони Казоқистон пучии чунин интизоротеро ба исбот бирасонд.Акнун Қазоқистон низ чун дигар кишварҳои Осиёи Марказй, ки низоми давлатдориашон дар зоҳир чумҳуриявй, аммо дар асл низомҳои худкома доранд, ба истилоҳ ба асли худ бозмегардад. Акнун Созмони амният ва ҳамкории Аврупо дар барорбари амали анчом шуда қарор гирифтааст ва чуз созиш бо ин вазъ чораи дигаре надорад.Албатта таҳаввули ахири Қазоқистон хилофи арзишҳои ҳоким дар Созмони амният ва ҳамкории Аврупо аст, аммо интизор намеравад, ки ин Созмон дар қиболи Остона вокуниши манфие аз худ нишон диҳад.Зеро кишварҳои аврупойи бештар ба манбаъҳои саршори нафту гози Қазоқистон ва мавқеияти мумтози чуғрофиёии ин кишвар ниёз доранд, то нигарони вазъи демократия дар он бошанд. Натичаи чунин руйкарде он хоҳад буд, ки чойгоҳ ва эътибори ин созмон дар кишвархои Осиёи Марказй бештар аз ҳар замони дигаре латмадор ва вайрон хоҳад шуд. Барои он ки тарҳи додани мақоми пешвои миллат ба Нурсултон Назарбоев асоси комили қонунй касб кунад, боястй дар сенати Қазоқистон низ тасвиб шуда, аз тарафи раиси чумҳур низ ба имзо бирасад. Бо таваччуҳ ба таъсирпазирии кишварҳои Осиёи Марказй аз таҳаввулоти ҳамдигар, оё дигар сарони ин минтақа аз иқдоми ҳамтои қазоқи худ пайравй хоҳанд кард? Дар посух ба ин пурсиш бояд таваччуҳ дошт, ки сарони Осиёи Марказй ҳар кадом ба шеваҳои хос ҳокимияти худро ба истилох танзим ва тазмин кардаанд ва ба гунае амал кардаанд, ки интизор намеравад чуз марг ё табаддулот руйдоди дигаре назири интихобот, битавонад онҳоро аз қудрат барканор кунад. Бо ин ҳол ба назар мерасад, аслитарин ангеза барои чунин тарҳе таҳкими қудрат будааст. Нурсултон Назарбоев, ки дар остонаи 70 солагй қарор дорад, сарфи назар аз набудани мухолифони чиддй дар дохили кишвар, аз он бим дорад, ки ба тадрич нуфуз ва чойгоҳи худ дар арсаи қудратро аз даст диҳад, аз ин ру бар он шудааст, аз ҳоло пояҳои ҳокимияти худро аз ҳар гуна осеби эҳтимоли бима кунад.Аммо сарнавишти Сафармурод Ниёзов, раиси чумҳури фақиди Туркманистон нишон дод, ки дар чомеъаҳои Осиёи Марказй нуфуз ва эътибори раҳбарон то замоне аҳамият дорад, ки онҳо дар сари қудрат бошанд. Бо марги Туркманбошй тамоми қонунҳои чорй намудаи у низ дар қабристони таърих дафн шуданд ва ҳамонҳое, ки мучассамаҳои тиллоии уро сохта буданд, ба осонй ин мучассамаҳоро аз саҳифаи рузгор барчиданд.Албатта сарнавишти сарони Шуравии собиқ низ тасдики ҳамин ҳақиқат аст. Аз ин ру чои шаке нест, ки бо аз қудрат рафтани Назарбоев мақоми пешвои миллат низ аз чомеаи қазоқ барчида хоҳад шуд.

Техрон ва Душанбе дар масири хамгаройихои бештар

Дар пайи сафари муваффақи Ҳасани Қашқовй,маовини вазири умури хоричаи Чумҳурии Исломии Эрон ба Душанбе, ки аз чумла ба додани сабукй дар рафту омади шаҳрвандони ду кишвари ҳамзабон, ҳамтаърих ва ҳамдини Эрон ва Точикистон анчомид, Аҳмади Ваҳидй, вазири дифоъи Эрон аз Точикистон боздид намуд, то дар заминаҳои дифоъй низ ба раванди равобит суръат бахшад.Қарори маълум дар пайи сафари Ҳасани Қашқовй ба Точикистон ду кишвар дар ростои тадричан аз миён бардоштани раводид тасмим гирифтанд, ки дар марҳалаи аввал раводид барои донишчуён ва точирони ду кишвар бекор гардад.Акнун донишчуёни эронй ва точик, ҳамчунин точирони ду кишвар метавонанд бидуни раводид рафту омад кунанд.Ин иқдом мавриди истиқболи густурда дар чомеъаи точик қарор гирифт ва ин умедро тақвият намуд, ки баъд аз ин ҳамгаройи миёни Чумҳурии Исломи Эрон ва Точикистон суръати бештаре касб хоҳад кард. Аҳмад Ваҳидй, вазири дифоъи Чумҳурии Исломии Эрон дар нахустин дидори худ бо мақомоти точик, бо Шералй Хайруллоев, вазири дифоъи Точикистон музокира ва роҳҳои тавсаъаи хамкорихои дифоъии дучонибаро баррасй кард. Аҳмади Ваҳидй дар поёни ин дидор дар чамъи хабарнигорон зимни мусбат ва созанда арзёбй кардани натоичи ҳосил шуда дар музокирот бо ҳамтои точики худ, иброз дошт, ки ҳамкориҳо миёни Эрон ва Точикистон ба нафъи ҳамаи кишварҳои минтақа аст ва зарфиятҳои мавчуде, ки дар ин росто камтар истифода шудаанд, бояд бештар фаъол шаванд. Дар дидори вазири дифоъи Чумҳурии Исломии Эрон бо раиси чумҳури Точикистон, ки бидуни ҳузури хабарнигорон сурат гирифт, роҳҳои густариши ҳарчй бештари ҳамкориҳои дифоъй миёни ду кишвар, бо таваччуҳ ба авзои печидаи Афғонистон, мавриди баҳсу баррасй қарор гирифт. Аҳмади Ваҳидй ҳамчунин бо Муҳаммадсаъид Убайдуллоев, раиси мачлиси миллй ва Шукурчон Зуҳуров, раиси мачлиси намояндагони порлумони Точикистон дидор ва гуфтугу кард. Вазири дифоъи Чумҳурии Исломии Эрон ба маҳалли сохти неругоҳи Сангтуда-2, ки тавассути мутахассисони эронй дар ҳоли сохт аст, рафт ва ба раванди корхо аз наздик ошно шуд. Нигоҳе гузаро ба собиқаи ҳамкориҳо миёни Чумҳурии Исломии Эрон ва Точикистон баёнгар аз ин воқеият аст, ки Теҳрон дар сахттарин лаҳзаҳо ҳамвора ба кумаки мардуми точик ҳиммат гумордааст.Дар солҳои чанги таҳмилии шаҳрвандй дар Точикистон (солҳои 1992-1997) мақомоти эронй тамоми талошҳои худро ба кор гирифтанд, то тарафҳои ба хам ракиби точикро ба пойи мизи музокира бикашанд ва ҳарчй зудтар сулҳу суботро ба мардуми Точикистон ба армуғон биёваранд.Дар имзои тавофуқномаи сулҳи Точикистон дар соли 1997 бидуни муболиға Чумҳурии Исломии Эрон нақши калидиро ичро кард.Ин иқдоми башардустонаи Теҳрон ба унвони сахифаи заррин дар китоби таърихи муосири Точикистон сабт аст ва фард-фарди мардуми точик барои ин хидмати воло эҳтиром ва арзиши азиме қоиланд.Дар даврони баъд аз чанги таҳмилй низ Эрон ҳамвора дар канори бародарони ҳамзабони точики худ қарор гирифтааст. Маҳз бо кушиш ва талоши мутахассисони эронй ва бо сармоягузории Чумҳурии Исломии Эрон роҳи заминй миёни марказ ва шимоли Точикистон, ки аз орзуҳои деринаи мардуми ин сарзамин буд, сохта шуд. Мутахассисони эронй бо сохтани тунели беш аз 5 километрии Истиқлол, ҳаракати мошинҳо аз марказ ба шимоли Точикистон ва билъаксро барои тамоми фаслҳои сол таъмин карданд.Дар ростои таъмини истиқлолияти энержии Точикстон низ саҳми Теҳрон бузург аст ва сохтани неругоҳи Сангтуда-2 як намунае дар ин замина мебошад. Ҳамкорй дар бахшҳои низомй ва фаннй миёни Точикистон ва Эрон аз соли 1997 оғоз шуд.Чумҳурии Исломии Эрон дар тачҳизонидани артиши миллии навпои Точикистон кумакҳои фаровоне дар ихтиёри давлати Душанбе қарор додааст.Омузиши кодрҳои мутахассис барои воҳидҳои низомй, ирсоли тачҳизоти муҳандисй, ихтисоси кумакҳои молй, аз чумлаи иқдомотест, ки Теҳрон дар ростои тақвияти артиши миллии Точикистон анчом додааст. Ҳамкориҳои дифоъи миёни Теҳрон - Душанбе дар шароите, ки авзоъ дар кишвари ҳамсояи Афғонистон беш аз ҳар замони дигаре печида шудааст, бештар аҳамият пайдо намудааст.Зеро ҳам Эрон ва ҳам Точикистон аз густариши терроризм ва қочоқи маводи мухаддир ранч мебаранд ва Афғонистон дар пайи тачовузи Ғарб ба саркардагии Амрико ба ин кишвар, ба манбаъи пайдоиш ва густариши ин падидаҳои номатлуб табдил шудааст.Ба илова, густариши ифротгаройии мазҳабй дар Точикистон, ки зуҳури фирқа ва равияҳое назири ваҳҳобй, салафия, ҳизби таҳрир,нуфузи мазҳабҳои ғайриисломй дар чомеаи точик, аз чумлаи намунахои он мебошанд,ин заруратро тақвият кардааст, ки кишварҳои минтақа дар ин замина ҳамкориҳои бештаре дошта бошанд. Ҳузури наздик ба даҳ соли кишварҳои ғарбй дар минтақа, ки бо шиори мубориза бо терроризм шакл гирифт, на танҳо терроризмро аз байн набурд, балки бар домана ва вусъати он афзуд ва минтқаро дар маърази таҳдидҳои чиддитаре қарор дод.Яке аз кучактарин мисолҳо дар тафсири нокомиҳои Ғарб ба саркардагии Амрико дар мубориза бо терроризм ва ифротгаройи он аст, ки нооромиҳо дар Покистон ба таври бесобиқае густариш ёфтанд ва Гарб дар ирсоли тачҳизот ва муҳиммот барои низомиёни худ дар Афғонистон ба бунбаст ру ба ру шуд ва акнун аз роҳҳои Осиёи Марказй истифода мекунад. Албатта густариши чуғрофиёи нооромиҳо аз як тараф нишони аз контрули ғарбиҳо хорич шудани иддае аз гуруҳҳои террористии созмондодаи худи онҳо бошад, аз суи дигар тарҳест, ки ғарбиҳо ба манзури ноором кардани минтақаи Осиёи Марказй дар назар гирифтаанд, то битавонанд Русия ва Чин - ду аслитарин рақиби худро дар ичрои барномаҳояшон дар ин минтақаи стротегй ба мушкил мувочеҳ кунанд. Аз суи дигар роҳандозии чангу низоъҳо дар манотиқи мавриди назар, ё эчоди таҳдидҳои калбакй, ба табиати империалистии кишварҳои ғарбй бармегардад, то заминаи равнақи санъати низомй, ки сарони аксари кишварҳои ғарбй бақои давлаташонро дар гарави ҳимоятҳои молии соҳибони корхонаҳои низомй медонанд, дар ин кишварҳо фароҳам шавад. Таърихи башарият дар тули садсолаҳо собит кардааст, ки ҳузури неруҳои низомии бегона ба ҳеч вачҳ ба манфиати миллатҳо ва давлатҳо набудааст ва ин мардумони минтақаҳо ҳастанд, ки худ метавонанд беҳтар аз ҳар қудрати бегона ба мушкилоти худ расидагй кунанд.Чумҳурии Исломии Эрон бо такя бар ҳамин асл ҳамкориҳои низомии дифоъии худро бо ҳамсоягон ва кишварҳои дуст шакл додааст ва дар кумак ба мушкилоти амниятии онон саҳми қобили мулоҳизае гирифтааст.Имруз барои қудратҳои Ғарбу Шарқ ин ҳақиқт ғайриқобили инкор аст, ки бидуни мушорикати Эрон буҳрони амниятй дар Ироқ, Афғонистон ва Ховари Миёна, ҳатто Осиёи Марказй қобили ҳал намебошад.Ба иборати дигар акнун Эрони Исломй ба як қудрати воқеъи табдил шудааст, ки метавонад дар муодилоти байналмилалй нақши ҳалкунанда ичро кунад.Аз ин нигоҳ тавони низомии Чумҳурии Исломии Эрон, ҳамон гуна ки мақомоти олирутбаи ин кишвар борхо таъкид кардаанд, фақат ва фақат чанбаи дифои ва боздорандагй дорад. Хамкориҳои низомии дифойии Эрон ва Точикистон, ки як ниёзи маъмулии ду кишвари дуст ва бародар мебошад, барои ду кишвар, ҳамчунин тамоми минтақа дорои аҳамият аст.Точикистон бо истифода аз тачрибаҳои ғании Чумҳурии Исломии Эрон дар амри мубориза бо қочоқи маводи мухаддир ва омилхои ноамнй метавонад суботу амниятро дар дохили кишвар тақвият намуда, дар ин амр ба кишварҳои ҳамсоя низ кумак кунад.Бо таваччуҳ ба марзҳои тулонии Эрону Точикистон бо Афғонистон ва вучуди муштаракоти фаровон миёни се кишвари Афғонистон, Эрон ва Точикистон ҳамкориҳои низомй миёни Теҳрон - Душанбе, ба нафъи Кобул низ хоҳад буд. Бо ин ҳол расонаҳои вобаста ба маҳофили ғарбии минтақа, дар рузҳои сафари вазири дифои Чумҳурии Исломии Эрон ба Душанбе бо интишори матолибе, талош карданд аз аҳамияти ин сафар бикоҳанд ва онро дар чорчуби мушкилоте, ки худ барои ин ду кишвари ҳамзабон тасаввур карданд,ба баррасй гирифтанд. Аммо чунин иқдомҳо роҳ ба чое нахоҳанд бурд, зеро мардуми точик кумакҳои Эрони Исломиро дар бахшҳои мухталифи зиндагии худ ҳамеша эҳсос мекунанд ва ин кумакҳо дар қиёс ба иқдомҳои мушобеҳи ниҳодҳо ва кишварҳои ғарбй, ки ҳамеша аҳдофи пасипардайи доранд, холисона ва навъдустона будаанд.

Точикистон ва Узбакистон: аз руёруйи ба ҳамкорй

Дар пайи вуқуъи сел дар чандин ноҳия дар манотиқи чануб ва шимоли Точикистон, ҳукумати ин кишвар чаласи фавқулодда баргузор кард ва авзоъи буҳронии бархоста аз ин ҳодисаҳоро мавриди баррасй қарор дод.Имомалй Раҳмон, раиси чумҳур, ки аз суханронони аслй дар ин нишаст буд, бо баршумурдани мизони зиёнҳои ворида аз ҳодисаҳои ахир, сохторҳои марбутаро вазифадор кард, ки тамоми имконот ва зарфиятҳои худро барои бо хона таъмин кардани бозмондагони ин офатҳо ба кор гиранд.Вай аз чумла таъкид кард, то рузи Қонуни асосй, ки дар моҳи ноябр тачлил мегардад, бояд ҳамаи афроде, ки ба асари чорй шудани сел хонаю кошонаи худро аз даст додаанд, бо манзил таъмин шаванд. Нуктаи чолиб дар суханронии Имомалй Раҳмон дар чаласаи изтирории ҳукумати ин кишвар қадрдонии вай аз ҳамтои узбакаш Ислом Каримов буд. Раиси чумҳури Точикистон аз чумла гуфт: мо аз иқдоми Ислом Каримов, раиси чумҳури Узбакистон, дар мавриди таъмири қитъаи роҳи оҳан, ки тавассути сохторҳои ин кишвар анчом ва боиси ҳаракати вагонҳо ба самти Точикистон шуд, тақдир мекунем.Имомалй Раҳмон дар ин суханронй аз Узбакистон ба унвони кишвари дуст ва бародар ном бурд ва вуруди вагонҳои дорои сузишворй, маводи ғизойи ва масолеҳи сохтмонй ба вилояти Хатлонро ҳосили ҳамсоядустии кишвари ҳамсоя тавсиф кард. Қарори маълум тайи рузҳои охир ҳудуди 67 вагон дорои орду гандум ва беш аз 100 вагон масолеҳи сохтмонй ва анвоъи равған аз Узбакистон вориди вилояти Хатлони Точикистон шуд.Бино ба гуфтаи Саидчон Ёдгорй, муовини раиси хадамоти боркашонии Роҳи оҳани Точикистон, аз 16 март то ин дам тарафи Узбакистон бидуни иттилорасонй вагонҳои Точикистонро дар қаламрави худ манъ кард. Ба гуфати ин манбаъ ҳануз 800 вагони дорои борхои мухталифи мутаалиқ ба ширкатҳои давлатй ва хусусии устони Хатлон дар қаламрави Узбакистон мутаваққиф шудаанд, ки аз ин теъдод 200 вагон равғанҳои гуногун, 210 вагон сузишворй ва 40 вагон симон ва дигар тачҳизоти мутаалиқ ба неругоҳи "Сангтуда-2" мебошад. Мақомоти точик мегуянд тавқифи вагонҳо тавассути ширкати роҳи оҳани Узбакистон ҳудуди 100 миллион доллар ба иқтисоди ин кишвар зарару зиён ворид кардааст.Вазъи иқтисодии бисёре аз ширкатҳо ва корхонаҳои вилояти Хатлон вазнин шуда, теъдоде аз онҳо дар остонаи варшикаст шудан қарор гирифтаанд.Албатта тарафи узбак низ мутаҳаммили зарару зиёнхои фаровоне шудааст, ба илова тибқи қонунҳои байналмилалй роҳи оҳани Узбакистон вазифадор аст барои таваққуфи вагонҳо чарима супорад.Аммо ҳануз ҳеч ниҳоди марбутаи байналмилалй дар ин чиҳат иқдоме анчом надодааст. Яке аз асароти манфии манъ кардани вагонҳои Точикистон дар роҳи оҳани Узбакистон тақрибан ба ҳолати нимафалач даромадани раванди корҳои сохтмонй дар неругоҳи "Сангтуда-2" мебошад. Камбуди симон ва маводи сухт мушкили чиддие дар пешбурди барномаҳои сохтмонй дар ин тарҳи муҳим, ки тавассути мутахассисони эронй дар ҳоли ичро аст, эчод кардааст. Бар асоси барномарезиҳои аз қабл анчом шуда, қарор аст то поёни соли чорй турбини аввали ин неругоҳ ба баҳрабардорй бирасад. Аммо камбуди масолеҳ ва тачҳизот ичрои ин барномаро дар ҳолае аз ибҳом қарор додааст ва ин зарбаи чиддие ба раванди амалй шудани тарҳҳои гидроэнергетикии Точикистон арзёбй мешавад. Ҳамчунин 16 корхонаи шаҳри Сарбанд, маҳалли сохтани неругоҳи "Сангтуда-2", ба далели камбуди сузишворй ва тачҳизоти зарурй, дар остонаи таътилй қарор гирифтаанд. Аз суи дигар, аксари точирон дар вилояти Хатлон, муътақиданд, ки идомаи таваққуфи вагонҳои Точикистон дар Узбакистон, ба вижа вагонҳои орд ва гандум, мучиби боло рафтани қимати нон дар бозорҳои ин ин вилоят ва дигар минтақаҳои Точикистон хоҳад шуд. Ин дар ҳолест, ки аксари точирон дигар ҳозир нестанд аз Қазоқистон ба Точикистон орд ва гандум интиқол диҳанд, зеро манъи тулонимуддати вагонҳо дар қаламрави Узбакистон зиёнхои фаровоне ба онҳо ворид кардааст. Ҳамин амр боис шудааст, ки аз ҳоло дар бозорҳои устони Хатлон ва дигар бозорҳои чануби Точикистон афзоиши қимати орд ва маҳсулоти ордй ба мушоҳида мерасад. Буҳрони вагонҳо миёни ду кишвари ҳамсояи Точикистон ва Узбакистон замоне ба вучуд омад, ки миёнахои моҳи марти соли чорй роҳи оҳани Узбакистон ба сабаби он чи вайрон шудани роҳи оҳан дар минтақаи Тирмиз-Амузонги Узбакистон унвон кард, вуруди вагонҳо ба Точикистонро мутаваққиф намуд.Дар пайи идомаи ин амр ва таъсири манфии он ба бахшҳои мухталифи иқтисоди Точикистон, мақомоти точик ба ҳамтоёни узбаки худ пешниҳод карданд, ки ҳозиранд минтақаи вайрон шудаи роҳро таъмир ва бозсозй кунанд, то ҳаракати вагонҳо аз сар гирифта шавад.Аммо мақомоти узбак ҳаргиз ин пешниҳодро напазируфтанд, ба илова матбуоти электронии вобаста ба давлати Тошканд иттилоъ дод, ки Узбакистон барои таъмини ҳаракати вагонҳои Точикистон, роҳи оҳани вайроншуда дар минтақаи Тирмиз-Амузонгро бо харочоти як миллион доллар аз ҳисоби будчаи худ таъмир ва бозсозй мекунад. Роҳи оҳани Узбакистон каме баъд аз ин сабаби манъ кардани вагонҳои Точикистонро камбуди локомотивҳо эълом кард, вале ҳозир нашуд барои ин кор аз локомотивҳои Точикистон истифода кунад. Баъд аз ин низ манъ кардани вагонҳои Точикистон дар қаламрави Узбакистон идома дошт ва тайи ду моҳ теъдоди онҳо аз марзи ду ҳазор гузашт.Дар пайи бе чавоб мондани дархостҳои пай дар пайи ҳукумати Точикистон дар мавриди аз саргирии ҳаракати вагонҳо, сохторҳои марбутаи Точикистон масъаларо ба ниҳодҳои байналмилалй кашонданд. Аммо Созмони милали муттаҳид, Созмони амният ва ҳамкории Аврупо,Бонки чаҳонй ва амсоли ин ҳеч иқдоми муассире дар чиҳати ҳалли буҳрони вагонҳо миёни ду кишвари ҳамсоя, анчом надоданд. Бисёре аз соҳибназарон ва таҳлилгарон дар арзёбиҳои худ аз авзои ба амаломада дар равобити ду кишвари Узбакистон ва Точикистон, танҳо роҳи бурунрафт аз ин буҳронро музокироти ру дар руи сарони ду кишвар унвон карданд.Сафари бе натичаи ҳайати ҳукумати Точикистон тахти сарварии Муродалй Алимардонов, муовини нахуствазир ба Тошканд, бори дигар дурустии ин дидгоҳро собит кард. Албатта тарафи Точикистон чиҳати рафъи монеъаҳои ба вучудомада дар равобити байниҳамдигарй бештар кушо будаст, бо ин ҳол чунончи Тошканд иқдомҳои мутақобил анчом надиҳад, ин кушишҳо роҳ ба чое нахоҳанд бурд. Воқеъият он аст, ки азми Точикистон барои сохтани неругоҳи Роғун равобити ду кишвари ҳамсояро таҳти таъсир қарор додааст.Узбакистон бо ироаи далелҳои мухталиф иддао мекунад, ки сохти ин неругоҳ мучиби осеб дидани муҳити зист ва муҳимтар аз ҳама коҳиши чараёни об ба Узбакистон хоҳад шуд, амре ки ба андешаи мақомоти узбак,бахши кишоварзии ин кишварро дар вартаи нобудй қарор хоҳад дод.Аммо давлати Душанбе ин иддаоҳоро баҳонае беш намедонад ва муътақид аст, ки Тошканд намехоҳад Точикистон истиқлолияти энержй касб кунад.Ин ҳама дар ҳолест, ки дар замони Шуравй Узбакистон ташаббускори аслии тарҳи сохтани неругоҳи Роғун буд. Музокироти ду кишвар чиҳати ҳалли ин мавзуъ роҳ ба чое набурд ва акнун бонки чаҳонй ба унвони миёнчй вориди амал шудааст.Аммо бо таваччуҳ ба амалкарди ниҳодҳои байналмилалй дар нуқоти мухталифи чаҳон, интизор намеравад, ки ин бонк масъаларо ба таври мунсифона ва одилона ҳаллу фасл намояд. Нишасти ахири Бонки тавсаъаи Осиё дар Тошканд ва чудо кардани як миллиарду 150 миллион доллар эътибори(кредити) ин бонк барои Узбакистон, бори дигар ин ҳақиқатро собит кард, ниҳодҳои байналмилалй, ки ҳосили сиёсатгузориҳои қудратҳои чаҳонй ҳастанд, ҳамеша манофеи молии худро дар авлавият қарор медиҳанд. Аз ин ру дар паси пардаи баррасии масъалаи Роғун низ мутмаъинан манфиатҳои бонки чаҳонй дар ду кишвари Узбакистон ва Точикистон дар назар гирифта хоҳад шуд.Аммо он чй дар ин миён насиби ду кишвари ҳамсоя хоҳад шуд, дар канори таҳти таъсири сиёсатҳои ин бонк қарор гирифтан, талафи вақт хоҳад буд. Ин амр барои ҳам Тошкан ва ҳам Душанбе зиёнҳои чуброннопазиреро ба ҳамроҳ хоҳад дошт.Сохта нашудан ва ё бо таъхири зиёд сохта шудани садди Роғун аввалин пайомадҳои манфии худро ба бахши кишоварзии Узбакистон ворид хоҳад кард.Зеро пешбиниҳои ҳавошиносй нишон медиҳанд, ки гармшавии ҳамасолаи кураи Замин ба тадрич мучиби аз байн рафтани пиряхҳо ва кам шудани оби рудхонаҳо хоҳад шуд. Дар натича дар пайи захира нашудани об, Узбакистон ҳатто ба камбуди оби ошомиданй ру ба ру хоҳад шуд.Точикистон низ бо аз даст додани замон, бозори энержиро дар Осиёи чанубй аз даст хоҳад дод, зеро дар Чин чандин неругоҳ дар ҳоли сохт аст, ки барқи онҳо барои содирот ба Афғонистон, Покистон, Ҳиндустон ва дигар кишварҳои минтақа дар назар гирифта шудааст.Дар чунин шароите неругоҳи Роғун дар сурати такмил низ наметавонад он ҳама харочотро чуброн кунад ва ба як тарҳи зиёновар табдил хоҳад шуд.Албатта дар чунин шароите Русия, ки иддаои тасаллут бар бозори энержии Осиёи чанубиро дорад, низ хоҳад бохт. Дар чунин шароите аз саргирии ҳаракати вагонҳо аз Узбакистон ба Точикистон ва дар пайи он, паёми раиси чумҳури Точикистон ба ҳамтои узбаки худ, беш аз ҳар замони дигаре аҳамият пайдо кардааст.Ин амр ба унвони равзанаи нуре дар тунели торики равобити ду кишвар тавсиф мешавад, ки боясти сарони ду кишвар дар ростои манофеи мардумони худ ва тамоми минтақаи Осиёи Маказй, бар тавони он афзоянд.

Истифодаи Узбакистон аз сармояхои Бонки рушди Осиё

 Бонки рушди Осиё барои аввалин бор дар таърихи 43 солаи мавчудият, чаласаи Шурои мудирони худро дар як кишвари Осиёи Марказй баргузор кард.Дар шаҳри Тошканд рузҳои 1-4 май доир шудани ин нишаст ба он маънй буд, ки бонки мазкур ва саҳҳомдорони он аз сиёсатҳои давлати Ислом Каримов дар саркуби дигарандешон ва маҳдудсозии озодиҳои шаҳрвандй, чонибдорй мекунанд. Анчумани дифоъ аз ҳуқуқи башар аз иқдоми масъулони Бонки рушди Осиё дар баргузории нишасти Тошканд шадидан танқид кард ва ин амалро як навъ қонуният бахшидан ба сиёсатҳои саркубгаронаи давлати Тошканд арзёбй кард.
 Қарори маълум дар поёни нишасти Шурои мудирони бонки рушди Осиё дар Тошканд, миёни ин ниҳоди молй ва Узбакистон чор қарордод ба маблағи 1миллиарду 150 миллион доллар эътибор(кредит) ба имзо расид.Қобили зикр аст, ки ҳамин бонк дар соли 1996 барои Узбакистон як эътибори калон ба маблағи 1 миллиарду 200 миллион доллар чудо карда буд.
 Бонки рушди Осиё дар соли 1966 таъсис шуд.67 кишвари чаҳон, аз чумла 48 кишвари ҳавзаи Осиё – Уқёнуси Ором, ҳамчунин кишварҳои саноатии Аврупо, Канада ва Иёлоти Муттаҳидаи Амрико аъзои он мебошанд.Бонки мазкур тарҳҳои рушди иқтисод ва ҳамкориҳои минтақаиро сармоягузорй мекунад.Барои дарёфти маблағҳои ин бонк ҳам кишварҳо ва ҳам афроди ҳуқуқй метавонанд тақозо кунанд.Бонки рушди Осиё афзун бар ин, ба кишварҳои узв қарз, кумакҳои фаннй ва эътиборҳо ихтисос медиҳад.Узбакистон дар соли 1995 ба узвияти Бонки рушди Осиё пазируфта шуд.Бонки рушди Осиё дар айни ҳол аслитарин (ва тақрибан ягона)кумакрасон ба иқтисоди Узбакистон мебошад.Ин бонк мисли дигар муассисоти байналмилалии молй,барои кишварҳои дархосткунанда шартҳои вижаеро қоил аст, ки аслитарини он ба сиёсатҳои дохилй ва хоричии кишварҳо бармегардад. Аз чумла бо дархости ин бонк Узбакистон ба системи бонкдории худ ва фаъолиятҳои иқтисодаш дар зоҳир таҳаррукоти вижае дод.
 Мушоҳидаҳо нишон медиҳанд, ки давлати Тошканд дар ростои чалби эътимоди Бонки рушди Осиё аз тамоми имконият ва зарфиятҳои мавчуд дар дипломатияи худ кор гирифтааст.Аз чумлаи шигардҳо ё равишҳои маъмулй дар сиёсатҳои Узбакистон дар ин замина, таҳрифи воқеъиятҳо будааст.Ин нукта ин бор низ дар сухаронии Ислом Каримов, раиси чумҳури ин кишвар дар маросими ифтитоҳияи нишасти Тошканд, бармало буд.Вай аз чумла гуфт: "дар соли 2009 тавлиди нохолис 8,1 дарсад,тавлиди саноатй 9 дарсад,ҳачми сармоягузорй дар иқтисод 26 дарсад ва сармоягузории мустақими хоричй 1,8 баробар афзоиш ёфт". Ин омор дар ҳоле ироа шуд, ки аксари кулли нозирони байналмилалй бар дурустии онҳо ба дидаи шаку шубҳа менигаранд.
 Ислом Каримов дар ин суханронии худ, ки як баёноти баландпарвозонае буд, иброз дошт, мудели ислоҳоти иқтисодие, ки Узбакистон аз соли 1992 оғоз кард, ҳаққонияти худро собит намуд ва ин метавонад намунаи ибрати муносибе барои дигар кишварҳо бошад. Сарфи назар аз воқеи будан ё набудани суханони раиси чумҳури Узбакистон, барои у ва давлаташ муҳим он аст, ки аз ин тариқ тавонистааст наздик ба 14 сол аз сармояҳо ва зарфиятҳои Бонки рушди Осиё дар чиҳати пешбурди сиёсатҳояш ва бақои давлаташ баҳрабардорй намояд. Бо чунин руйкарде ин савол матраҳ мешавад, ки магар коршиносон ва дастандаркорони Бонки рушди Осиё то ин ҳад соддалавҳанд, ки ба суханони Ислом Каримов дар мавриди "бартарии иқтисод бар сиёсат", "дар авлавият қарор доштани қонун барои ҳама", "сиёсатҳои шоистаи рифоҳй-ичтимойи" ва амсоли инҳо бовар мекунанд? Ва ин ҳам дар шароитест, ки дар остонаи нишасти Шурои мудирони бонки мазкур дар Тошканд, хабаргузориҳои мухталиф аз воқеиятҳои вазъи иқтисодиву ичтимойии Узбакистон матолиби фаровоне мунташир намуда, таҳрифи ин воқеиятҳо тавассути масъулони узбакро як амри оддй дар режими давлатдории ин кишвар тавсиф карданд. Дар посух ба чунин пурсишҳо ҳаминро мебояд гуфт, ки ниҳодҳои молии байналмилалй назири Бонки рушди Осиё, дар ҳар як аз минтақа манофеъ ва аҳдофи худро доранд ва барояшон муҳим он аст, ки ба ҳар қимати мумкин ба ҳамон аҳдоф ва манофеъ даст ёбанд.Ҳамин мавзуъ воқеияти фаъолияти ин ниҳодҳоро ошкор мекунад.Дар марҳалаи кунунй барои дастандаркорони Бонки рушди Осиё муҳим он аст, ки суботу амният ва бақои режими Тошканд танзим ва тазмин бошад, зеро амалй шудани тарҳҳои ин бонк бе мушорикати Узбакистон ба мушкили чиддй ру ба ру хоҳанд шуд.
 Бонки рушди Осиё бар ин бовар аст, ки фақат бо вучуди суботу оромиш дар Узбакистон метавонад тарҳҳоеро назири сохтани хати интиқоли неруи барқи Сурхон-Наибобод-Кобул, роҳи оҳани Хайратон-Мазори Шариф,тарҳи сохтани "коридори фароафғонй" чиҳати тронзити борҳо аз Осиёи Марказй ба уқёнуси Ҳинд, сохтани маркази байналмилалии лочистикй дар фурудгоҳи Навойи такмил ва ичрои кунад. Аз ин ру ин ҳадафи аслй эчоб мекунад, ки дастандаркорони Бонки рушди Осиё чун дигар ниҳодҳои мушобеҳи байналмилалй, барномаҳои зоҳирй ва шиоргунаи худ дар мавриди кумак ба рушди чомеъаҳои шаҳрвандй ва иқтисоди озод дар кишварҳоро канор бигзоранд ва дунболи касби суд ва манфиатҳои бештар аз ҳисоби ғорати манобеи манотиқи мухталиф аз чаҳон бошанд.
 Руйи ҳам рафта, ин нукта қобили зикр аст, ки натичаҳои нишасти Тошканд ба беҳбуди шароити зиндагии мардумони оддй дар Узбакистон таъсири чандоне нахоҳанд дошт.Ин руйдод фақат ба давлати Тошканд кумак кард дар дохили кишвар афкори мардумро то ҳадде чалби қудрати худ кунад.Аммо бори дигар барои чомеаи Узбакистон ва дигар кишварҳои минтақа собит шуд, ки умед бастан ба кумак ва мусоидатҳои ниҳодҳои байналмилалй дар чиҳати эчоди чомеаҳои демократй ва коҳиши фишори давлатҳои худкома ба мардумонашон, як хаёли хоме беш нест.

Русия ва инқилобҳои эҳтимолии оянда дар Осиёи Марказй

Нигоҳе ба руйдодҳои маҳдудаи Шуравии собиқ тайи як-ду соли охир, баёнгар аз ин воқеият аст, ки дар мубориза чиҳати нуфуз ва таҳкими чойгоҳи худ, Русия ба тадрич аз кишварҳои ғарбй пешй гирифтааст. Дар даврони баъд аз фурупошии Иттиҳоди Шуравй, ки боиси ташкили 15 давлати мустақил дар қаламрави ин императории як замон муқтадир шуд, қудратҳои ғарбй тамоми талоши худро ба харч доданд, то кишварҳои тозаистиқлолро таҳти нуфузи худ дароваранд.Он замон, ки Русия гирифтори мушкилоти дохилии худ буд, натавонист аз таъаррузи Ғарб ба маҳдудаи ба истилоҳ "суннатии нуфузаш" пешгирй кунад.Натича он буд, ки қудратҳои ғарбй дар пушиши барномаҳои мухталифи башардустона ва кумакҳои иқтисодй, дар манотиқи Шуравии собиқ - аз Қафқоз то Осиёи Марказй барои худ чои по боз намуданд.Баьди ҳодисаҳои 11 сентябри соли 2001 дар Ню Йорк, ки фароҳм оварии шароит барои нуфузи Ғарб дар манотиқи ҳамчавор бо Русия аз чумлаи аҳдофи тарроҳони он буд, кишварҳои ғарбй ба саркардагии Амрико то таъсиси пойгоҳҳои низомй дар қаламравии Шуравии собиқ пеш рафтанд. Ҳарчанд Русия ин ҳама таҳаввулотро таҳти назар дошт ва идомаи чунин раванде манофеи стротегиашро латмадор мекард, аммо тавони ончунонии муқобила дар баробари онро надошт ва фақат бо вокунишҳои лафзй иктифо мекард. Чунин вазъияте Ғарбро дар амалй кардани аҳдофаш дар кишварҳои перомуни Русия часуртар ва густохтар менамуд. Акнун қудратҳои ғарбй ва дар садри онҳо Иёлоти Муттаҳидаи Амрико бар он шуданд, ки бо роҳандозии ба истилоҳ инқилобҳои рангй дар чумҳуриҳои тазаистиқлоли Шуравй, давлатҳои дастнишондаи худро руи кор оранд. Дар ин росто Украина аввалин интихоб буд, ки ҳамроҳ бо муваффақият буд. Дар соли 2005 Виктор Юшенко, номзади тахти химояти Вошингтон дар Киев сари кудрат омад. Сипас дар пайи дахолатҳои Ғарб давлати ғарбгаро дар Тифлис руйи кор омад.Навбат ба Осиёи Марказй шуд ва ин амр дар Қирғизистон, ки дар Осиёи Марказй ба чазираи демократия маъруф буд, расид.Амрико тавонист бо ваъдаҳои молй Қурмонбек Боқиев, раиси чумҳури Қирғизистонро, ки бо пуштибонии неруҳои демократй руйи кор омад, ба худ наздик ва аз Русия то ҳадде дур кунад. Ин кишвар аз нигоҳи чуғрофиёи барои Амрико дорои аҳамият аст, зеро пойгоҳи "Манас" беҳтарин масир чиҳати пуштибонй аз неруҳои НАТО дар Афғонистон маҳсуб мешавад. Русия дар ибтидои ҳазораи саввум, дар пайи сиёсатҳои Владимир Путин, то ҳадди зиёде тавон ва чойгоҳи худ дар арсаи байналмилалро эҳё кард ва бар он шуд, ки аз манофеи худ қотеъонатар дифоъ кунад.Нахустин қудратнамойии Маскав дар муқобили Ғарб дар поёни соли 2005 сурат гирифт:Узбакистон бо дахолатҳои Кремл дастури ихрочи низомиёни амрикойи аз пойгоҳи Хонободро содир кард.Он замон, баъд аз тирборони тазоҳуроти мардум дар Андичон (майи соли 2005)давлати Ислом Каримов мавриди маҳкумиятҳои шадиди Ғарб ба саркардагии Амрико қарор гирифт. Маскав аз ин фурсат ниҳояти истифодаро намуд ва бо ҳимоят аз мавзеъи Тошканд, Узбакистонро зери чатри амниятии худ гирифт.Каримов ба ивази ин лутф, дастури баста шудани пойгоҳи низомии Амрико дар кишварашро содир кард.Баьд аз ин Амрико дар пайи интиқом аз Русия шуд ва Саакашвилй, раиси чумҳури Гурчистонро ба чанг алайҳи Русия таҳрик кард(моҳи августи соли 2007).Аммо Маскав ончунон чавоби кубандае ба Тифлис дод, ки Амрико ҳаргиз интизорашро надошт ва натавонист, дурустар бигуем чуръат накард ба Гурчистон дар он чанги панчруза кумак кунад. Инак ҳаводиси Қирғизистон тасдиқи ин дидгоҳанд, ки Русия ба таври чиддй масъалаи таҳким ва тавсаъаи нуфузи худ дар Осиёи Марказиро дар садри сиёсатҳояш қарор додааст.Ҳарчанд давлати Маскав эълом кард, ки ҳеч дахолате дар руйдодҳои Қирғизистон надошт, аммо далелҳо баёнгар аз он аст, ки сарнагунии Боқиев аз қабл бо Кремл ҳамоҳанг шуда буд.Қарори маълум бар асоси тавофуқоти ҳосилшуда миёни Маскав - Бишкек, Боқиев уҳдадор шуда буд, ки ба ивази сармоягузории ду миллиарддоларии Русия дар иқтисоди Қирғизистон(дар қолаби кумак), пойгоҳи низомии Амрико – "Манас"ро таътил кунад. Аммо пас аз дарёфти 400 миллион доллар аз ин кумакҳо, давлати Боқиев дар пайи тавофуқ бо Амрико, ки ичорабаҳои пойгоҳи "Манас"ро се баробар афзоиш дод, бо тағйири мақоми пойгоҳи "Манас" ба маркази тронзити колоҳо, фаъолияти ин пойгоҳи амрикоиро тамдид кард.Ин иқдоми Боқиев хашми мақомоти Русия, ба вижа Владимир Путин, нахуствазири ин кишварро барангехт.Фарчоми ин раванд ҳамон тағйири қудрат дар Бишкек аст, ки шоҳидаш ҳастем. Сарнагунии хеле осон ва бидуни вокунишҳои чаҳонии Қурмонбек Боқиев барои сарони кишварҳои Осиёи Марказй ин ҳақиқатро ёдрас кард, ки акнун на Амрико ва Ғарб, балки ин Русия аст, ки инқилобҳо ё шояд табаддулотҳоро дар қаламрави Шуравии собиқ, ба вижа Осиёи Марказй, идора мекунад.Ин амр сарони худкомаи Осиёи Марказиро, ки ҳифзи қудрат ва меросй кардани он, аслитарин ташвишашон маҳсуб мешавад, ба таври чиддй нигарон кард.Ин раҳбарон акнун дарк карданд, ки сарнавишташон ба тарзи равобит бо Маскав бастагии зиёде дорад.Сафари шитобзадаи Ислом Каримов, раиси чумҳури Узбакистон ба Маскав дар ҳамин росто қобили арзёбй ҳаст. Ба маҳзи вуқуъи ҳаводиси Қирғизистон Тошканд марзҳои худ бо ин кишварро баст ва васоити ахбори узбак ҳеч хабаре дар бораи сарнагунии Боқиев, умуман руйдодҳои Қирғизистон мунташир накарданд. Дар Туркманистон, дигар давлати худкомаи Осиёи Марказй низ муҳосираи иттилоотй дар қиболи ҳаводиси Қирғизистон ба кор гирифта шуд. Точикистон низ марзҳои худ бо Қирғизистонро тақвият кард ва бо ибрози таассуф аз руйдодҳои кишвари ҳамсоя иктифо кард. Қазоқистон ба унвони раиси даврайии Созмони амният ва ҳамкории Аврупо нисбатан қотеътар ибрози мавзеъ кард ва аз давлати муваққатии Бишкек даъват кард, ки чиҳати аз байн бурдани фақр тадобири чиддй биандешад. Дар ин миён вокуниши Ислом Каримов ба тағйири қудрат дар Қирғизистон,беш аз ҳар чизи дигаре чалби тавччуҳ кард.Раиси чумҳури Узбакистон дар сафари дурузаи худ ба Маскав (19-20 апрел), таъкид кард, ки Русия кафили суботу амният дар Осиёи Марказй аст.Вай гуфт:"Узбакистон Русияро шарики боэътимод ва озмудашуда медонад ва бар он аст, ки Русия омили аслии таъмини суботу амният дар чаҳон, ба вижа дар Осиёи Марказй аст". Арзёбии коршиносони русй аз ин суханони раиси чумҳури Узбакистон такрори ҳамон дидгоҳҳои қаблй буд: яъне Ислом Каримов ҳар гоҳ ки хатари чиддиро эҳсос кард, ба оғуши Маскав шитофта аст, зеро ба хубй медонад, ки Русия қодир ба ҳимоят аз у ҳаст.Чунин амалкарди Ислом Каримов дар вокуниш ба ҳодисаҳои Кирғизистон, муаййиди он аст, ки раиси чумҳури Узбакистон дар мавриди даст доштани Маскав дар ҳаводиси кишвари ҳамсоя ҳеч тардиде надорад. Аз суи дигар, дар Маскав ба хубй медонанд, ки Ислом Каримов ҳаргиз мавриди эътимод нест ва аз рақобати қудратҳо дар Осиёи Марказй ниҳояти истифодаро мекунад.Аммо дар айни ҳол тарси Каримов аз мувочеҳ шудан бо сарнавишти Боқиев барги барандаест дар дасти Кремл, то битавонад Ислом Каримови ба ҳарос афтодаро, ки инфичорҳои Тошканд (апрели соли 2004) ҳануз дар гушаш садо медиҳанд, таҳти мусиқии худ бирақсонад. Имомалй Раҳмон, раиси чумҳури Точикистон, ки низ солҳои ахир дар чорчуби он чи сиёсати чандсамтй тавсиф мешавад, то ҳадди зиёде аз Маскав фосила гирифта буд, дар паёми солонаи худ ба порлумони кишвараш (24 апрел)Русияро мисли солҳои қабл шарики стротегй унвон кард. Ин ҳама иттифоқот баёнгар аз он аст, ки феълан Русия пирузи майдони рақобат дар Осиёи Марказй аст ва сарони Осиёи Марказй акнун нақши Маскавро дар сарнавишташон чиддй хоҳанд гирифт.Аммо ин воқеиятро низ набояд инкор кард, ки Русия ҳаргиз ба нафъи худ намебинад, ки барномаҳои Гарб дар Афғонистон нотамом боқй бимонанд.Хуручи зудҳангоми низомиёни ғарбй аз Афғонистон ба он маънй хоҳад буд, ки нооромиҳо ба кишварҳои ҳамсоя, яъне он чи маҳдудаи суннатии нуфузи Маскав таъбир мешавад, нуфуз хоҳанд кард.Аз ин ру ҳануз  бозии қудратҳо дар Осиёи Марказй идома дорад.